12.05.2013 Views

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

cogollo DICCIONARIO CHINANTECO colgar<br />

con gente alta. Tsa¹tióh¹² dsa² bøah¹³ ténh¹<br />

mǿi² jmai³ ja³ co¹²dsa quianh¹³ dsa² cug².<br />

cogollo m níh¹³ La gente comía el cogollo <strong>de</strong>l<br />

chile como quelite antes, cuando sembraba<br />

chile. Mi³gǿah¹²dsa janh¹² níh¹³ høng²<br />

ma²lǿih² cónh¹ mi³jmo¹²dsa jø³nung² høng².<br />

coincidir vi cugh¹² No pue<strong>de</strong> ir a trabajar por<br />

una persona, porque su trabajo coinci<strong>de</strong><br />

con el <strong>de</strong> otra persona a quien también le<br />

<strong>de</strong>be. Tsa¹lé² dsø¹jein¹²dsa ta³ quiah¹² jan² dsa²<br />

díh³ ca¹cugh¹ ta³ quiah¹² dsa² héi² quianh¹³<br />

dsa² siáh², dsa² ma²ren²dsa quiah¹² ca¹láh¹.<br />

cojear vi ŋøa¹² cu² chii² cu² rǿng² Se <strong>la</strong>stimó<br />

el pie hace mucho tiempo, y por eso<br />

cojea. Ca¹hen¹ tai³dsa ma²lǿih², hi² jøng²<br />

ŋøa¹²dsa cu² chii² cu² rǿng².<br />

cojín m co²jein¹³ Apoya <strong>la</strong> cabeza en el<br />

cojín cuando duerme. Dsën¹²dsa co²jein¹³<br />

dsi³dsa ju³ láh¹ jmai³ ja³ güen¹²dsa.<br />

cojo, -a adj 1 guienh³ Una persona coja es<br />

alguien que no pue<strong>de</strong> caminar bien. Dsa²<br />

guienh³ juúh²dsa ju³ láh¹ dsa² tsa¹li¹ŋøa¹<br />

cu² rø².<br />

2 mf dsa² guienh³ Un cojo es alguien<br />

que no pue<strong>de</strong> caminar bien. Dsa² guienh³<br />

juúh²dsa ju³ láh¹ dsa² tsa¹li¹ŋøa¹ cu² rø².<br />

cojón <strong>de</strong> perro m dsøa¹² Los pajaritos<br />

comen <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l cojón <strong>de</strong> perro que<br />

hay en lo alto <strong>de</strong> los naranjos. Gǿah¹² tan¹²<br />

píh³ mǿi² chiúh³ dsøa¹² rø²dsǿ² guiuh¹³ hma²<br />

huuh¹².<br />

col f janh¹² co³le Se corta <strong>la</strong> col en pedacitos,<br />

se echa en un p<strong>la</strong>to, y se le echa<br />

limón. Tiú¹²dsa ti³jneh³ janh¹² co³le, tóh¹²dsa<br />

uøin¹², jøng² séi²dsa hu² tu² jinh².<br />

co<strong>la</strong> f cong¹² El tejón tiene una co<strong>la</strong>.<br />

Jáh² dsi¹³ cong¹² báh³ quiú¹².<br />

‣co<strong>la</strong> <strong>de</strong> hueso møh² tig² cong¹² La co<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> hueso es muy venenosa. Jáh² hiug¹²<br />

nǿng³ báh³ møh² tig² cong¹².<br />

co<strong>la</strong><strong>de</strong>ro, -a mf 1 tsø³nah² Con <strong>la</strong> co<strong>la</strong><strong>de</strong>ra<br />

se cue<strong>la</strong> el jugo <strong>de</strong> <strong>la</strong> caña cuando<br />

se muele. Quianh¹³ ŋií³ tsø³nah² ŋë¹²dsa<br />

jmø³cuøi² jmai³ guieng¹²dsa hma² cuøi².<br />

2 cuøh³ jøh² Se cue<strong>la</strong> el bagazo <strong>de</strong>l jugo<br />

<strong>de</strong> caña con <strong>la</strong> co<strong>la</strong><strong>de</strong>ra, una jícara a <strong>la</strong><br />

que le hacen agujeros. Ŋë¹²dsa jmø³cuøi²<br />

tióh¹³ quii¹² quianh¹³ cuøh³ jøh², cuøh³<br />

ca¹jmo¹dsa ti³hoh¹² tøg².<br />

co<strong>la</strong>r vt ŋë¹² Estoy haciendo una co<strong>la</strong><strong>de</strong>ra<br />

425<br />

para co<strong>la</strong>r el jugo <strong>de</strong> <strong>la</strong> caña. Jmo¹²jni<br />

cuøh³ jøh² hi² ŋë¹ jmøah¹³ cuøi².<br />

colérico, -a adj (ponerse ~) dsíg² dsǿa¹² Hice<br />

que se pusiera colérico todo el <strong>pueblo</strong><br />

porque no les gustó lo que yo les dije.<br />

Ca¹jmo¹jni hi² ca¹dséi¹ dsǿa¹² dsa² juøi² díh³<br />

tsa¹tøa¹² dsǿa¹²dsa jǿg³ ca¹hløah³jni.<br />

colgado, -a adj 1 hen¹² Van a llevar a <strong>la</strong><br />

enferma al doctor en una hamaca colgada.<br />

Chi³hen¹² hio¹³ hii¹³ dsø¹jiag¹dsa<br />

quiah¹² tø²mǿa¹².<br />

2 juú³ Le quedaban colgados los pies en<br />

lo alto <strong>de</strong>l árbol; por poco se cae. Ca¹ŋii¹juú³<br />

tai³dsa guiuh¹³ hma², di³ mih² tsa¹ca¹tánh²dsa.<br />

3 ti³ling³ La tab<strong>la</strong> queda colgada. Ti³ling³<br />

hei¹² hma².<br />

colgar vi 1 hei¹² Un puente <strong>de</strong> bejuco está<br />

colgado sobre el río para que <strong>la</strong> gente<br />

pueda pasar cuando el río está crecido.<br />

Hei¹² hma² hán¹² uøin² chi³jmøi² díh³ jøng²<br />

lé² han¹dsa jmøi² jmai³ ja³ juøh¹² jmøi².<br />

2 dsø²juán³ Se colgó <strong>de</strong>l costado <strong>de</strong>l caballo<br />

cuando se volteó <strong>la</strong> montura. Ca¹ŋii¹juán³dsa<br />

cog² cuø³ mi³ ca¹jéinh¹ løg²<br />

sai³¹. Véase juán³<br />

3 (<strong>de</strong> nuevo) háih¹² Ya está colgado <strong>de</strong><br />

nuevo el a<strong>la</strong>mbre don<strong>de</strong> se cayó <strong>la</strong> cerca.<br />

Ma²ca¹háih¹ ca¹láh¹ tsø³ŋií³ ja³ ma²ca¹hen¹<br />

jnǿ³.<br />

4 vt hai¹² Cuando matan una res, cuelgan<br />

<strong>la</strong> carne que es para los que no<br />

están presentes. Jmai³ ja³ jŋëh¹²dsa ca³juu²<br />

hai¹²dsa ŋǿ¹² quiah¹² dsa² tsa¹chian².<br />

5 (<strong>de</strong> nuevo) haih² Cuelgue <strong>la</strong> carne <strong>de</strong><br />

nuevo cuando se caiga porque no <strong>la</strong> amarró<br />

bien. Haih²dsa ŋǿ¹² ju³ ná³ ca¹táh² díh³<br />

tsa¹rø² rø²hŋieng¹².<br />

6 (an) han¹² Le amarran <strong>la</strong>s patas al<br />

pollo y lo cuelgan cuando lo van a matar.<br />

Cøin¹²dsa tai³ chieh³, jøng² han¹²dsa jáh² ju³<br />

ná³ ca¹tǿ² ja³ jŋøih¹dsa.<br />

7 quian¹² Cuélguese el mecapal en <strong>la</strong><br />

cabeza para traer el bulto. Juu¹² dsi³dsa<br />

quian¹²dsa heh¹³ ja³ cán²dsa lio¹³.<br />

8 (dos obj) tion¹² Colgaron en <strong>la</strong> cruz a<br />

Jesús en <strong>la</strong> fiesta <strong>de</strong> Pascua. Ca¹tion¹dsa<br />

Jesús crǿg¹³ jmai³ táh¹² høa³.<br />

‣colgar en <strong>la</strong> espalda guǿn¹² Se cuelga el<br />

morral <strong>de</strong> <strong>la</strong> frente, sobre su espalda,

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!