12.05.2013 Views

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Sai³ DICCIONARIO CHINANTECO sei³ juǿin³<br />

Sai³ s an Sixto<br />

1sai³¹ Véase hma² sai³¹ sil<strong>la</strong><br />

2sai³¹ s (quiuh¹² ~) sel<strong>la</strong>r [el vocablo es préstamo<br />

<strong>de</strong>l español] sello Hi² jøng² báh³ quien¹²<br />

cøng² si² ju³ná³ rø²quiuh¹² sai³¹ quiah¹²<br />

dsa² ta³. Para que un documento tenga vali<strong>de</strong>z,<br />

necesita estar sel<strong>la</strong>do por una autoridad.<br />

Sal³va s an Salvador<br />

<strong>San</strong>² s an <strong>San</strong> [el vocablo <strong>chinanteco</strong> es<br />

préstamo <strong>de</strong>l español] Dsø²lén² dsa² juen¹²<br />

Jø³juøi² jmai³ <strong>San</strong>² Juøn¹³ hi² dsø²chiogh¹³dsa<br />

guiing² jmøi², díh³ jmai³ jøng² dsiég¹²<br />

ŋii¹jmó². Mucha gente va a Valle Nacional<br />

a <strong>la</strong> fiesta <strong>de</strong> <strong>San</strong> Juan [24 <strong>de</strong> junio] para<br />

confirmar a sus hijos, porque en esa fecha<br />

llega el obispo.<br />

<strong>San</strong>² Pe³¹ s an <strong>San</strong> Pedro Ha¹chii² uǿin²<br />

neng¹² jøa³ juøi² Jenh¹³ cónh¹ ja³ neng¹³<br />

Jø³juøi² <strong>San</strong>² Pe³¹. <strong>San</strong> Antonio <strong>de</strong>l Barrio<br />

queda cerca <strong>de</strong> <strong>San</strong> Pedro T<strong>la</strong>tepuzco.<br />

<strong>San</strong>²tie³¹ s Progreso (<strong>San</strong>tiago) Dsa² mu¹jai³<br />

báh³ tiogh³ Jø³juøi² <strong>San</strong>²tie³¹. Los que viven<br />

en <strong>San</strong>tiago Progreso son originarios <strong>de</strong><br />

Ozumacín.<br />

se¹ bañará, etc. Véase se¹² bañar<br />

se¹² vt an {A15d} bañar, esparcir Se¹² hio¹³<br />

guiing² quianh¹³ jmøi² hmó². La señora baña<br />

al niño con agua tibia.<br />

se¹³ bañaremos, etc. Véase se¹² bañar<br />

se²ŋio¹³ s an Señor “Se²ŋio¹³”, juúh²dsa,<br />

hi² hia¹²dsa ju³ láh¹ dsa² hian³dsa ho¹ ju³<br />

láh¹ dsa² tsa¹tøa¹² dsǿa¹²dsa. Le dicen<br />

“señor” a una persona cuando <strong>la</strong> odian o<br />

cuando no les gusta su modo.<br />

sé² baño, etc. Véase se¹² bañar<br />

1Sé³ s an Eusebio<br />

2sé³ bañaré, etc. Véase se¹² bañar<br />

Seh¹³ s an Aniceto<br />

1séi¹ rocié, etc. Véase séi² rociar<br />

2séi¹ Variante <strong>de</strong> sei³ yuca<br />

‣hi² séi¹ tortil<strong>la</strong> <strong>de</strong> yuca Hi² séi¹ juúh²dsa<br />

hé¹² jmo¹²dsa quianh¹³ sei³. La tortil<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

yuca es <strong>la</strong> que se hace <strong>de</strong> <strong>la</strong> yuca.<br />

séi¹² rocío, etc. Véase séi² rociar<br />

séi¹³ rociaré, etc. Véase séi² rociar<br />

séi² vd {A41a} rociar Séi²dsa jmøi² lí³. Rocía<br />

con agua <strong>la</strong>s flores.<br />

séi² jmøi² vt (huø¹) regar, riego Ué² báh³<br />

séi²dsa jmøi² huø¹ ja³ chi³jǿ³ huø¹. Es difícil<br />

regar el terreno don<strong>de</strong> está escarpado.<br />

298<br />

sei³ s 1 raíz tuberosa, tubérculo Hi² tógh¹²<br />

niúh¹ huø¹ báh³ sei³. La raíz tuberosa se<br />

produce <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />

2 yuca, mandioca Chian² báh³ dsa² tagh²<br />

sei³ jøa³ cuøi² quiah¹²dsa. Algunas personas<br />

siembran <strong>la</strong> yuca en <strong>la</strong> milpa, junto con el maíz.<br />

‣máh² sei³ tama<strong>la</strong>yote, ca<strong>la</strong>baza <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong><br />

Ha¹chii² cuúh³ chii² quiah¹² máh² sei³ ju³<br />

láh¹ chii² quiah¹² máh² siíh². El tama<strong>la</strong>yote<br />

no tiene cáscara como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más ca<strong>la</strong>bazas.<br />

sei³ bǿ² s 1 papa [So<strong>la</strong>num tuberosum] Hliúg²<br />

ni³ má¹ jmo¹²dsa hi² tióh¹³ sei³ bǿ². Las<br />

papas se utilizan para combinar con varias<br />

c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> comida.<br />

2 papa <strong>de</strong>l aire, papa vo<strong>la</strong>dora, ñame montaraz<br />

[Dioscorea bulbifera] Hai¹² sei³ bǿ²<br />

guiuh¹³ chi³uǿin¹, lǿa¹² mǿi² tsa¹gǿah¹²dsa.<br />

La papa <strong>de</strong>l aire es un fruto no comestible<br />

que sale encima <strong>de</strong> una enreda<strong>de</strong>ra.<br />

sei³ guúh² s (chiúh³) tipo <strong>de</strong> bejuco [Epi<strong>de</strong>ndrum<br />

sp.] Lǿa¹² chiúh³ sei³ guúh² chi³uǿin¹;<br />

jøng² tóh¹² sei³ niúh¹ huø¹; cøgh²dsa jmai³<br />

ja³ lǿ² lø² ŋii³hǿnh²dsa jmøi² di³ hi² guúh².<br />

Esta especie <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta es un bejuco; se pone<br />

una raíz tuberosa en <strong>la</strong> tierra y <strong>la</strong> gente <strong>la</strong><br />

come cuando tiene sed, porque es fresca.<br />

sei³ hma², yuca dulce<br />

sei³ hma² s yuca dulce [Manihot esculenta]<br />

Chian² báh³ dsa² tagh² sei³ hma² jøa³<br />

cuøi² quiah¹²dsa. Algunas personas siembran<br />

<strong>la</strong> yuca dulce en <strong>la</strong> milpa, junto con el<br />

maíz.<br />

sei³ hmáh³ s yuca brava [Manihot esculenta]<br />

Hóh¹²dsa sei³ hmáh³ juú³ hmáh³ di³ jøng²<br />

cuøin¹jah. Se p<strong>la</strong>nta <strong>la</strong> yuca brava en el<br />

rastro <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuza para que huya.<br />

sei³ jog³ s barbasco [Dioscorea mexicana]<br />

Tioh¹³ sei³ jog³ niúh¹ huø¹, hi² hnai¹²dsa<br />

sei³, jmo¹²dsa niu¹². El barbasco se encuentra<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra; se ven<strong>de</strong> para fabricar<br />

jabón.<br />

sei³ juǿin³ Véase mung² sei³ juǿin³ quequexte

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!