12.05.2013 Views

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ja³ ma²ŋio¹ DICCIONARIO CHINANTECO ja³ rø²hme¹²<br />

báh³ tsen² guiing² ja³ ma²jŋió² quian¹jni.<br />

Mi sexto hijo se l<strong>la</strong>ma Agustín Chico.<br />

ja³ ma²ŋio¹ num an ord noveno, -a Ma²tsenh¹²dsa<br />

ja³ ma²ŋio¹dsa. El ya ocupa el<br />

noveno lugar.<br />

ja³ ma²ŋiu¹ num ord noveno, -a Ja³ ma²ŋiu¹<br />

jmai³ ca¹jon¹ jan² dsa², jmo¹²dsa rø²sa¹³ ŋiu¹<br />

quiah¹² h<strong>la</strong>i³. En el noveno día <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte<br />

<strong>de</strong> una persona se celebra el novenario.<br />

ja³ ma²quión² num an ord cuarto, -a Tsa¹<br />

ca¹tëń² dsa² ja³ ma²quión² cuøi² di³ tsa¹hliúg²<br />

chii². La cuarta persona no recibió<br />

maíz porque había poco.<br />

ja³ ma²quiún² num ord cuarto, -a Ma²høa¹²<br />

tsih² si² ja³ ma²quiún². El niño va cursando el<br />

cuarto año <strong>de</strong> primaria.<br />

ja³ ma²ton¹ num ord segundo, -a Hiúg³ jan²<br />

hi²meh² roh¹²jni si² ja³ ma²ton¹. Una <strong>de</strong><br />

mis hermanitas ya cursa el segundo grado.<br />

ja³mái¹³ s an pos hija “Ja³mái¹³dsa” dsa²<br />

lán¹² guiing² mǿ² quián¹²dsa. La nena <strong>de</strong><br />

una persona es “su hija”.<br />

ja³mái¹³ dsa² ca¹ŋo² quianh¹³ s an<br />

sobrina Lán¹²dsa ja³mái¹³ dsa² ca¹ŋo²<br />

quianh¹³dsa. El<strong>la</strong> es su sobrina.<br />

ja³ ná³ adv 1 allá, allí [lugar no muy lejos <strong>de</strong> el<br />

que hab<strong>la</strong>] Ca¹h<strong>la</strong>nh¹³jni roh¹²jni, dsa²<br />

tiogh³ Ŋii¹jmøi², jøng² ca¹juǿi²jni dsa²: —<br />

¿Ha² láh² tiogh³ hniah¹² ja³ ná³? Yo hablé<br />

con mis parientes que están en México y les<br />

dije: —¿Cómo están uste<strong>de</strong>s por allí?<br />

2 ahí Ja³ ná³ ron¹² tsø³tuh¹² quieg¹. Mi<br />

bolsa está ahí.<br />

ja³ neng² adv <strong>de</strong> noche Güen² dsa² jmø¹guǿi¹<br />

ja³ neng². La gente duerme <strong>de</strong> noche.<br />

ja³ nioh¹² s oscuridad, tinieb<strong>la</strong>s A¹jáng¹ dsa²<br />

chian² ja³ nioh¹² ja³ neng² jniang³. No<br />

somos gente <strong>de</strong> <strong>la</strong> oscuridad ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche.<br />

[fig. No somos gente <strong>de</strong> maldad.]<br />

ja³ niu¹² si² dsii³si² s fogón, hogar Ma²ca¹jmo¹<br />

ca² dsiog³dsa ŋiei¹² ja³ niu¹² si²<br />

dsii³si². Algunas personas han levantado su<br />

fogón por encima <strong>de</strong>l piso.<br />

ja³ ŋii²nio³ gu¹hei¹² s carrera Tsa¹tiág¹²<br />

jni co¹³ quianh¹³ dsa² jenh²jni quianh¹³<br />

ja³ ŋii²niang³ jniang³ gu¹hei¹². No puedo<br />

competir con mis amigos en <strong>la</strong>s carreras.<br />

ja³ ŋii²nio³ ŋií³ s carretera Ca² dsieg³ juu¹²<br />

ja³ ma²dsiég¹² jǿg³ ta³tí³ lǿa¹² juu¹² cu²røa¹³,<br />

juu¹² tsø³ŋií³ hløah¹²dsa, juu¹² tsø³ŋií³<br />

153<br />

dsiánh²dsa jǿg³ quianh¹³ si², juu¹² ja³ ŋii²nio³<br />

ŋií³. Algunas vías para comunicar con<br />

rapi<strong>de</strong>z son: el correo, el teléfono, el telégrafo<br />

y <strong>la</strong> carretera.<br />

ja³ŋiúh³ s an pos hijo “Ja³ŋiúh³dsa” dsa²<br />

lán¹² guiing² dsa² ŋioh¹² quián¹²dsa. El<br />

nene <strong>de</strong> una persona es “su hijo”.<br />

ja³ŋiúh³ dsa² ca¹ŋo² quianh¹³ s an<br />

sobrino Lán¹²dsa ja³ŋiúh³ dsa² ca¹ŋo²<br />

quianh¹³dsa. El es su sobrino.<br />

ja³ quiah¹³ s pos casa suya Ca¹hien¹dsa<br />

dsa² chian² ja³ siíh³ mi³ ca¹u¹lén²dsa ja³<br />

quiah¹³dsa. Recibió a los extranjeros cuando<br />

llegaron a su casa.<br />

ja³ quiah¹³ tø²mǿa¹² s clínica, hospital<br />

Jmai³ ca¹láh¹ jǿ¹ chi³na¹ ja³ quiah¹³<br />

tø²mǿa¹². La clínica está abierta todos los<br />

días.<br />

ja³ quián³ s pos (jniang³) 1 casa nuestra<br />

¡Gu² quiin² huuh¹² juøin¹² ja³ quián³<br />

jniang³! ¡Vete a traer <strong>la</strong>s naranjas ahumadas a<br />

nuestra casa!<br />

2 (hniah¹²) casa suya ¡Jøng² tai³ dsa²<br />

roh¹³ jniang³ ja³ quiánh³ hniah¹² hi³ dsø²jŋie¹²dsa<br />

na¹! ¡Lleven a los hermanos a <strong>la</strong>s<br />

casas suyas para que pasen <strong>la</strong> noche!<br />

3 (hning²) casa tuya ¡Jøng² tai³ dsa² roh¹³<br />

jniang³ ja³ quiánh³ hning² hi³ dsø²jŋie¹³dsa<br />

na¹! ¡Lleva a los hermanos a <strong>la</strong> casa<br />

tuya para que pasen <strong>la</strong> noche!<br />

ja³ quieg¹ s pos casa mía ¡Ja³ quieg¹jni gu²<br />

quiin² ŋií³ chiunh²! ¡Vete a traer <strong>la</strong> barreta<br />

a mi casa!<br />

ja³ quiunh³ s 1 escondite Tiáng²dsa jní²<br />

cøng² ja³ quiunh³ ja³ ha¹chian² dsa²<br />

dsiagh¹². Me pone en un escondite en<br />

don<strong>de</strong> nadie me va a encontrar.<br />

2 escondrijo Hma¹²dsa cog³ quiah¹² ja³<br />

quiunh³, ja³ tsa¹jái¹² dsa² siáh². Escon<strong>de</strong> su<br />

dinero en un escondrijo, en don<strong>de</strong> no lo vean<br />

otras personas. Véase quionh³ escondido<br />

ja³ ron¹² h<strong>la</strong>i³ velorio Quianh¹³ moh¹³ hma²<br />

dsii³jlǿ³ jmo¹²dsa møi¹tsøi² lí³ hi²<br />

dsø²can¹²dsa ja³ ron¹² h<strong>la</strong>i³. Con hojas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

palmita <strong>de</strong> camedor hacen coronas <strong>de</strong> flores<br />

para llevar a los velorios <strong>de</strong> los difuntos.<br />

ja³ ron¹² jø³nung² quiah¹² s rancho<br />

Guǿ¹²dsa ja³ ron¹² jø³nung² quiah¹²dsa. El<br />

vive en su rancho.<br />

ja³ rø²hme¹² s costura Ca¹gøi² hmøah¹²

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!