07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ige 101 igi toi ró pi ni ké ma ri<br />

heces de jaguar. Ikan ta ke notomi: “Inaa, ne ro iti ga<br />

ma tson tso ri”, kan tan ki cha nokantiri: “Ga ra pikan<br />

ti, on ti pinkantake: ‘Ne ro iga vo sa re ma tsontso<br />

ri’ ”. Mi hijo dijo: “Mamáa, mira, las heces de un<br />

jaguar”, pero le dije: “No vas a decir (eso), sino que<br />

vas a decir: ‘Mira al iga vo sa re jaguar’ ”.<br />

V. ka vo sa ta gan tsi.<br />

ige m. 1. mi hermano (de un hombre). 2. mi primo<br />

paralelo (de un hombre; el hijo de la hermana de la<br />

mad re o del hermano del padre).<br />

• También voc. Las otras personas son: pi ren ti tu...;<br />

iri ren ti su...de él; avirentite BU, virentiegite AU<br />

nuestro(s) (incl.)....<br />

V. icha.<br />

ige go V. gé go tsi.<br />

ige gon tsa V. ge gon tsan tsi.<br />

ige go re V. ge gó rin tsi.<br />

igéi ka inan.pos. la manteca, grasa, gordura o enjundia<br />

de él.<br />

• Se refiere a la grasa de un animal que se ve al descuartizarlo.<br />

V. ogéi ka, kei ta gan tsi.<br />

igei ki V. kéi kin tsi.<br />

igeimánkure inan.pos. la gordura de él.<br />

• Se usa pa ra referirse a la grasa que se ve junto a las<br />

tri pas de un animal.<br />

V. igéi ka; oman ku.<br />

igém pi ta V. gem pí tan tsi.<br />

ige nám pi ro V. ke nam pi ron tsi.<br />

ige na ne kya, ige na re kya adv.pron. él inmediatamente,<br />

él en este mis mo mo men to, él al mo men to.<br />

• Frecuentemente, pa ra dar más énfasis, se agrega<br />

-tyo2 excl. Oga tyo ike na ke ige itsi ti ga na ke ikaemamatanaketyo:<br />

“¡Apaa, gavaenaa!” Ige na ne kya tyo<br />

ya kon tsaa na ke apa inoshiatavairi. Ahí mis mo mi<br />

hermano comenzó a hundirse y gritó fuerte: “¡Papaa,<br />

sálvame (lit. cógeme)!” Inmediatamente mi papá<br />

extendió la mano y lo sacó del agua.<br />

• Aparece en todas las personas: nogenanekya yo...;<br />

pigenanekya tú...; oge na ne kya ella....<br />

V. ike na pa gé ni tyo, oge na ne kya.<br />

ige na re kya V. ige na ne kya.<br />

igen cha V. gén cha tsi.<br />

igén chai V. gen cháin tsi.<br />

igen chai ta ke V. gen chai ta gan tsi.<br />

ige ni V. ké ni tsi.<br />

igen kia ne V. ken kia gan tsi 2 .<br />

igen ki tsa ne V. ken ki tsa ta gan tsi.<br />

igenkitsare V. ken ki tsa rin tsi.<br />

igén ta ne V. ken ta gan tsi 2 .<br />

igén ta ro V. ken ta ron tsi.<br />

igen ti rá ki te m.pos. su pulga<br />

(de un animal).<br />

igén ti ri inan. 1. esp.<br />

de patquina con hojas<br />

igen ti ra ki te<br />

totalmente verdes. 2. térm. gen. pa ra otras especies<br />

de patquina (p.ej. la so ri ma con hojas verdes moteadas<br />

con blanco).<br />

▲ Emite mal olor cuando se corta el tallo que contiene un jugo<br />

que irrita la piel.<br />

♦ Se cortan los tallos en pedacitos, se los cocinan y se aplica el<br />

líquido pa ra calmar dolores, como los de la picadura de isula,<br />

y curar llagas. También se lo to ma pa ra curar la tos ferina; se<br />

raspa el tallo, se exprimen las virutas y el jugo de éstas se po ne<br />

por gotas o se usan las virutas mismas sobre un corte pa ra parar<br />

la sangre. Además, tradicionalmente se aplicaba el jugo del tallo<br />

al pecho pa ra protegerse de la hechicería; se afirma que, por lo<br />

menos en ciertos casos, el brujo se moría y su víctima se salvaba.<br />

También se usaban pedacitos del tallo pa ra protegerse de la gripe.<br />

Okemakotavunkanira ogantanakera me ren tsi, agunkani igenti<br />

ri okarasetunkani oko roa avo tsi ku, ompokavetapaakempa<br />

onkemaenkatapaakero ga ni ri ogonketa pan ko tsi ku ompiganaeniri.<br />

Cuando se escuchaba que estaba dando la gripe, se<br />

recogía patquina y se cortaba su tallo en pedacitos en el camino<br />

pa ra que cuando viniera (la gripe), la oliera y no llegara a la casa<br />

sino que se diera media vuelta.<br />

V. ga vo go ta gan tsi.<br />

igén tsi re V. gen tsí ren tsi.<br />

igen tsi re ta ke V. gen tsi re ta gan tsi.<br />

ige pi ga ka inan.pos. el veneno de él (p.ej. de una serpiente<br />

o del barbasco).<br />

V. ke pi ga ta gan tsi, oge pi ga ka.<br />

igé re to V. ge ré ton tsi.<br />

igesa inan.pos. el tuétano del hueso de él.<br />

Igíane m.pos. nombre o apodo de un ser famoso en los<br />

cuentos tradicionales (lit. su carga de él).<br />

V. kia gan tsi2 , Pa chá ka mu, Pá re ni.<br />

igiá shi re V. kia shi rin tsi.<br />

igí pa tsa V. gi pá tsan tsi.<br />

igi ri ma shi V. gi ri má shin tsi.<br />

igi sa ni re V. ki sa ni rin tsi.<br />

igisavíntsare V. no gi sa vín tsa re.<br />

igi shi V. gí shi tsi.<br />

igí shi re V. ki shí rin tsi.<br />

igí shi re kón cha ro inan. peine de la paloma (esp. de<br />

árbol).<br />

▲ Produce semillas grandes y redondas con cáscaras cubiertas de<br />

espinas que parece que fueran cepillos redondos: otsei ta ke okitso<br />

ki sus semillas tienen espinas.<br />

V. ki shí rin tsi, kón cha ro.<br />

igi taa vi re V. ki taa vi rin tsi.<br />

igitepánere V. ki te pa ne ri.<br />

igi ti V. gí ti tsi.<br />

igi ti chá pa ki V. gi ti tsi chá pa ki.<br />

igi ti ro tsa V. gi ti ro tsan tsi.<br />

igi to V. gí to tsi.<br />

igi toi ró pi ni ké ma ri inan. esp. de planta o arbusto.<br />

▲ Tiene raíces grandes redondeadas; produce frutos grandes similares<br />

a los del huito.<br />

♦ Para que los perros se vuelvan cazadores de tapires, se raspan<br />

las raíces y las virutas se meten en las narices de ellos hasta hacer

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!