07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

tsirégiro 541 tsi re pe cha ri<br />

pa ra hacer miel y luego fui al río y al regresar ya se<br />

había rebosado mucho: quedó sólo un po qui to.<br />

V. tsi re ka gan tsi, óa ni.<br />

tsirégiro inan. pegapega (esp. de planta).<br />

▲ Produce semillitas que crecen en espinillas negras que se pegan<br />

a la ropa en manojitos o una por una.<br />

V. má to ri2 .<br />

tsi re ka gan tsi {itsi re ka ke ri, yon tsi re ka ke ri} vt. pegar<br />

con una sustancia pegajosa; pegar a algo caliente.<br />

Ime re ga ke apa ko ma gi na ro ita ma ko ku, im po<br />

yon tsi re ka ke ri ma pu ku ka tsi rin ka ri iro ro ga na kera<br />

in kia shi ta kem pa ri ra icha. Mi papá sacó el cuero<br />

de la frente del mono choro, luego lo pegó a una<br />

piedra caliente pa ra que secara y que mi hermano<br />

lo lleve como adorno en su cushma. Yo ga ri no tomi<br />

ipo kai ra an ta isan ke van ta ke ra, ya ma ge ta ke<br />

po san te san ke van ti. Im po ya ga shi ta ke ro tson kiti<br />

ro ki yon tsi re ka ge ta ke ro tan ta ri ku. Cuando mi<br />

hijo regresó de donde había estado estudiando, trajo<br />

mu chos papeles. Luego consiguió (resina de) tson kiti<br />

ro ki y los pegó en las paredes de la casa.<br />

|| {on tsi re ka ka} vr. pegarse; estar pegado/a. Oga ri<br />

se ka tsi ga ri ra pi ka mo so ta va ke ro, on ta ga kem pa<br />

ova shi on tsi re ka kem pa ko vi ti ku. Si no cuidas la<br />

yuca mientras (se está cocinando), va a quemarse y<br />

quedarse pegada a la olla.<br />

tsi re ka gi ta gan tsi {yon tsi re ka gi ta ke ro} vt. depositar<br />

semillas pegajosas de la planta irontsirekagiro tsime<br />

ri en las ramas de un arbusto o árbol (lit. pegar<br />

semillas). Yo ga ri po ni ro on ti yon tsi re ka gi ti ro<br />

ise ka ki otse go ku in cha to on ti ma nae ra, iro ro ta ri<br />

iro gaem pa im po gi ni. El pá ja ro po ni ro deposita las<br />

semillas pegajosas de su comida en las ramas de los<br />

árboles pa ra que crezcan, por que esto es lo que va a<br />

comer más luego.<br />

V. tsi re ka gan tsi, oki tso ki.<br />

tsi re ka ko ta gan tsi {yon tsi re ka ko ta ke ri} vt. pegarse a<br />

ropa puesta o a algo que tiene contenido (una sustancia<br />

pegajosa); emplastar.<br />

• El complemento es el que lleva puesta la ropa o es<br />

el contenido de algo. Te ra no go te yavitsaakerora<br />

ivi to apa in kaa ra, okya nomatevetanaka yontsirekakotakena<br />

tsi ne ri no man cha ki ku, te kya ta ni ka<br />

irorogenika. No sabía que mi papá había reparado<br />

(un hueco en) su canoa endenantes, entonces cuando<br />

me embarqué, a mi cushma se le pegó brea (lit. él me<br />

pegó en mi cushma) por que to da vía no estaba seca.<br />

|| {yon tsi re ka ko ta ka} vr. ponerse emplasto. No kenta<br />

na ka ra, non tsi re ka ko ta ka tii ro ki. Cuando tuve<br />

neumonía, me hice un emplasto con (leche de) tii ro ki.<br />

V. tsi re ka gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

tsi ren taa ta gan tsi {yon tsi ren taa ta ka ro} vtr. reflejarse<br />

en el agua. Yo ga ri ka shi ri yon tsi ren taa ta ka ro inkaa<br />

re. La luna está reflejándose en la laguna.<br />

V. tsi ren ta gan tsi, óa ni.<br />

tsi ren taen ka ta gan tsi {yon tsi ren taen ka ta ka} vr.<br />

reflejar muy débilmente o con colores muy débiles;<br />

aparecer la luz difusa del sol o de la luna.<br />

• Se aplica este tér mi no a la luz del sol o de la luna,<br />

cuando está por salir por el horizonte, o cuando no es<br />

muy visible por causa de neblina, nubes, etc. Yo gari<br />

ko ki ata ke in ke na va ge te ra, iavagetini in kaa ra<br />

iro ro yontsirentaenkatanakara po rea tsi ri. Mi tío<br />

ha ido al mon te a cazar, se fue muy tempranito cuando<br />

apenas habían salido los primeros rayos del sol.<br />

V. tsi ren ta gan tsi, én ka tsi.<br />

tsi ren ta gan tsi {yon tsi ren ta ka ro} vtr. reflejarse en.<br />

• Este tér mi no se aplica cuando to da vía se ve la luz<br />

del sol, pero éste ya se ha puesto. An ta ri ishon kanaa<br />

ra po rea tsi ri, oti ma ke yontsirentanaaro otishi.<br />

Cuando el sol ya se ha puesto, to da vía se refleja<br />

en el cerro.<br />

|| {yon tsi ren ta ka} vr. reflejar, reflejarse, haber reflejos<br />

de la luz del sol; tener la forma de algo (una nube).<br />

An ta ri cha pi noa tu ti ra in ke ni shi ku, im po gi ni<br />

no po ka va ge tai ka ra pa ni kya am pa va tsaa naempa,<br />

kan tan ki cha ai ño kya yon tsi ren ta po rea tsi ri,<br />

te kya sa no am pa va tsaem pa. Ayer cuando fui al<br />

mon te, regresé muy tarde y ya estaba por anochecer,<br />

pero to da vía se podían ver los reflejos del sol, no<br />

estaba tan oscuro.<br />

♦ En noches claras sin luna, las familias acostumbran llevar<br />

esteras al patio, hacer candela, charlar e hilar, mientras los niños<br />

juegan. A veces puede aparecer una nube que tiene, por ejemplo,<br />

la forma de una canoa y que se interpreta como una predicción de<br />

la llegada de alguien. Se dice: ¿Tya ni ri ka gatsonkuatakotapaatsi?<br />

Po ka paa ke pi to tsi ontsirentapaaka. ¿Quién estará surcando<br />

el río en (una canoa)? Está acercándose y se ve su reflejo (en la nube).<br />

Según se afirma, solamente pueden reflejarse así cosas grandes<br />

como una canoa muy grande, una manada de huanganas, etc.<br />

V. ko mu ta gan tsi.<br />

tsi ren ta gi te ta gan tsi {on tsi ren ta gi te ta ka} vr. reflejar<br />

en el cielo (p.ej. reflejar la puesta del sol en el<br />

oriente, la luna llena cuando está por salir). An ta ri<br />

pa ni kya ra in kon te ta paa ke ka shi ri, oke tyo yontsi<br />

ren ta gi te ta paa ka im po ario mpa ikon te ta paa ke<br />

iri ro ri. Cuando la luna está por salir, primeramente<br />

se ven sus reflejos y después ya sale la luna misma.<br />

V. tsi ren ta gan tsi, oé gi te.<br />

tsi re pe cha ma go ri adj.sust. fino/a (tela, cushma); tela<br />

o cushma hecha de hilo muy fino.<br />

V. tsi re pe cha ta gan tsi, oma go.<br />

tsi re pe cha ni adj.an. algo sinuoso/a y muy delgado/a<br />

(p.ej. una serpiente). —‍‍‍¿Aka ni ina ke ma ran ke gave<br />

ta kem pi ri ra? —‍‍‍Tsi re pe cha ni ina ke. —‍‍‍¿De qué<br />

tamaño era la serpiente que casi te mordió? —‍‍‍Era<br />

muy delgada.<br />

V. tsi re pe cha ta gan tsi; -ni 3 Apén. 1.<br />

tsi re pe cha pa ki tí ri ra inan. dedo meñique, dedo pequeño<br />

del pie.<br />

V. tsi re pe ki ti, cha pá kin tsi; -rira Apén. 1.<br />

tsi re pe cha ri adj.sust. sinuoso/a y muy delgado/a (p.ej.<br />

lana o hilo fino, una serpiente). Oka ri tsi re pe cha ri,<br />

on ti nan tae ne ri ra pi ri. Oka ri oka choe ni ri ra opairom<br />

po re tsa ta ke, on ti nan tai gae ne ri ra pia ri ri. Voy<br />

a usar este hilo fino pa ra hacer (una cushma) pa ra tu<br />

papá. Éste, en cambio, que es un poco más grueso,<br />

voy a usarlo pa ra (la cushma) de tu hermano.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!