07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ara pa ta ka 40 ara tin tia ta gan tsi<br />

ara pa ta ka V. ara pa ta gan tsi.<br />

ara po gaa ta gan tsi {ara po gaa ta ke} vi. chorrear (p.ej.<br />

cuando entra mucha agua en una canoa con rajadura,<br />

chorrear sangre de una herida, salir mucha agua<br />

de una peña). An ta ri opa ri ga na ke ra in ka ni cha pi<br />

okon tea ta na ke nia im pe ri ta ku ara po gaa ta nake<br />

tyo. Cuando llovió ayer, salió agua de la peña a<br />

chorros.<br />

V. ara gan tsi, óa ni.<br />

ara po gaa ta ke V. ara po gaa ta gan tsi.<br />

ara po gaen ka ta gan tsi {ara po gaen ka ta ke} vi. levantar<br />

polvareda. Oga ri ina ota ro gi ro ra ovan ko on ti<br />

opa ka raa ta shi ta ke ro nia pa ka ra ra pa ka ra ra, opote<br />

te ni ri ara po gaen ka te ka me ti ota ro ga ke ra. Mi<br />

mamá cuando barre su casa, primeramente la riega<br />

con un poco de agua pa ka ra ra pa ka ra ra, evitando así<br />

levantar polvareda y barre tranquilamente.<br />

V. ara gan tsi, opo ga, én ka tsi.<br />

ara po gaen ka ta ke V. ara po gaen ka ta gan tsi.<br />

árarara onom. sonido que tradicionalmente se atribuía<br />

a ka tsi vo re ri ni cuando veía a alguien, cuando se<br />

paraba en algún lugar, etc.<br />

ara ra ra ra ara ra ra ra onom. castañeatear los dientes.<br />

V. tsi ka gan tsi.<br />

ara ro m. esp. de pá ja ro nocturno.<br />

▲ Vive en las orillas de los ríos, anda en bandadas, es de color<br />

blanquecino y cenizo, y es semejante al tuayo.<br />

ara sha ma ri ki ta gan tsi {ya ra sha ma ri ki ta ke} vi. ir<br />

rápidamente o trasladarse de un sitio a otro (algo<br />

o alguien muy pequeño con cuerpo redondeado).<br />

Ika vo ka ke na sa ga ri no ko ga ve ta ka nom pa sa take<br />

ri me ra ishi ga pa nu ta ya ra sha ma ri ki ta na ke. Un<br />

ratoncito me despertó, y yo quería golpearlo con un<br />

palo, pero se escapó corriendo.<br />

V. ara gan tsi, isa ma.<br />

arátanta f. esp. de sapo.<br />

▲ Es de color rojizo y cenizo y del mis mo tamaño de la rana; no es<br />

comestible por que es venenoso.<br />

♦ Tradicionalmente se decía que era un demonio.<br />

ara tea gan tsi {ya ra tea ke ro} vt. vadear un río o quebrada.<br />

An ta ri oshi ria ga ka ra nia te ni on ti ya ra teaiga<br />

ke ro imon teai ga ka ra in ta ti. Cuando la quebrada<br />

está baja, ellos vadean y cruzan al otro lado.<br />

|| {ya ra tea ke} vi. cruzar vadeando. Ishi te ta naa ipo kai<br />

ya ra tea nai imon teaa. Él regresó andando por la<br />

orilla, y después vadeando (el río) cruzó al otro lado.<br />

V. óa ni.<br />

ara tin kaa ta ga gan tsi1 {ya ra tin kaa ta ga ke ri} vt. cargar<br />

continuamente a un bebé (lit. hacer pararse todo<br />

el tiempo). An ta ri ityo mia kya ni ra no to mi pai rotyo<br />

isen ka ta, tyam pa non kan ta ke ri no gui te ri ra.<br />

No kan ta ni no tsa gom pu ti ri ra na ra tin kaa ta gi ri ra.<br />

Cuando mi hijo to da vía era chiquito, era llorón y no<br />

había cómo bajarlo. Siempre andaba cargándolo.<br />

V. ara tin ka gan tsi; -a 4 4.8.3.9; -ag 4.8.1.6.<br />

ara tin kaa ta ga gan tsi 2 {ya ra tin kaa ta ga ke ri} vt. hacer<br />

parar en el río o en agua. Cha pi noa ta ke non kaate<br />

ra no kan ta ka ni na ra tin kaa ta ga ke ri no to mi<br />

nogiai mpi ra. Ayer fui a bañarme e hice parar a mi<br />

hijo largo rato en el agua mientras yo te esperaba.<br />

V. ara tin kaa ta gan tsi; -ag 4.8.1.6.<br />

ara tin kaa ta gan tsi {ya ra tin kaa ta ke} vi. pararse en el<br />

río o en agua. Noa ta ke no shi maa te ra sa ma ni nara<br />

tin kaa ta ke ni gan ki no ka tsin ka ge ta na ke. Fui a<br />

pescar y me quedé parado en el agua largo rato hasta<br />

tener mu cho frío.<br />

V. ara tin ka gan tsi, óa ni.<br />

ara tin ka gan ta gan tsi {ya ra tin ka gan ta ke} vi. estar<br />

parado/a; pararse algo o alguien de cuerpo muy<br />

grande o robusto (p.ej. un hombre, un árbol, un<br />

oso). An ta ri ka ran ki iman tsi ga va ge ta na ke ra ani,<br />

noa tu ti no ka mo so ta ki ti ri ra pai ra va ge ta ke tyo<br />

ima tsa va ge te tyo ka ra. Im po cha pi noa ve ta nonka<br />

mo so taa te ri ra, no ga na ke ka va ko, no nea paake<br />

ri ta ri ara tin ka gan ta ke nia te ni ku ikaa ta ke ra.<br />

Hace tiempo cuando mi cuñado estaba muy enfermo,<br />

fui a ver lo y estaba puro huesos. Luego ayer fui otra<br />

vez a visitarlo y me sorprendí mu cho por que lo hallé<br />

parado allí en la quebrada bañándose y su cuerpo ya<br />

estaba muy robusto.<br />

V. ara tin ka gan tsi, igán ti re.<br />

ara tin ka gan tsi {ya ra tin ka ke} vi. estar parado/a; pararse,<br />

ponerse de pie. Yo ga ri no ti ne ri iman tsi ga vage<br />

ta ke ino riin te va ge ta ka. Im po gi ni ishin tsi ta nai,<br />

iti naa naa, ya ra tin ka nai, ario mpa ya nui ta nai ri. Mi<br />

sobrino estuvo enfermo y en cama por mu cho tiempo.<br />

Luego comenzó a recuperar su fuerza, se levantó,<br />

se paró y por fin caminó otra vez.<br />

ara tin ka gen cha ta gan tsi {ya ra tin ka gen cha ta ke} vi.<br />

estar parado/a; pararse (alguien flaco o demacrado).<br />

Iman tsi ga va ge ta ke apa sa ma ni ino riin te va ge taka<br />

ima tsa va ge ta na ke, im po choe ni ishin tsi ta nai<br />

in ti naa na ka ya ra tin ka gen cha ta ke. Mi papá estuvo<br />

enfermo y en cama por mu cho tiempo enflaqueciéndose<br />

mu cho, luego recuperó un poco de fuerza, se<br />

levantó y se paró.<br />

V. ara tin ka gan tsi, gén cha tsi.<br />

ara tin ka vo naa ta gan tsi {ya ra tin ka vo naa ta ke} vi.<br />

estar parado/a con toda la ropa mojada o embarrada.<br />

No kan ti ri notomi: “Tsoa se ta ka vi, pia te ni tyo<br />

pi sa po kaem pa ra, vin ti ta ke ni ara tin ka vo naa tan kitsi<br />

ka ra”. Le dije a mi hijo: “Estás todo mojado, ve,<br />

pues, a quitarte la ropa, pues desde endenantes estás<br />

parado ahí con toda la ropa mojada”.<br />

V. ara tin ka gan tsi; -vonaa Apén. 1.<br />

ara tin ko ta gan tsi {ya ra tin ko ta ke} vi. ir rápidamente<br />

o trasladarse de un sitio a otro (una per so na desnuda).<br />

Isa po ka ka no to mi ishi ga na ka ya ra tin ko tana<br />

ke ia ta ke ra oaa ku in kaa te ra. Mi hijo se quitó su<br />

cushma y fue corriendo desnudo al río pa ra bañarse.<br />

V. ara gan tsi, tín ko tsi.<br />

ara tin tia ta gan tsi [redup. de ara tin kaa ta gan tsi]<br />

{ya ra tin tia ta ke} vi. 1. hacer el esfuerzo repetidas<br />

veces de pararse en una correntada. Ara tea ve tana<br />

ka ro no shin to nia te ni oma raa ta ke ta ri akya<br />

ama ve ta na ka ro, kan tan ki cha oshin tsi ta na ke tyo<br />

ara tin tia ta na ke tyo shin tsi ko na ya ga vai ro iri. Mi

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!