07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ti ka va ko ta gan tsi 493 ti ma shi ren ka gan tsi<br />

pescados, abre el cerco pa ra que nuevamente entren<br />

más (peces).<br />

V. ti ka gan tsi; -re 2 4.8.3.11.<br />

ti ka va ko ta gan tsi {iti ka va ko ta ka} vr. usar las manos<br />

pa ra defenderse o protegerse (p.ej. de un golpe).<br />

Yo ga ri no to mi te ra in ka ño va ge te. Tya ri ka ikanta<br />

ga ni ike mi san ta ke, pi ne iki shi ri ra iri ren ti, te ra<br />

im pu ga tem pa ri, on ti iti ka va ko ta na ka. Mi hijo se<br />

porta bien. No importa lo que le haga, él se queda<br />

callado; por ejemplo, cuando su hermano tra ta de<br />

pegarle (lit. se enoja con él), él no to ma represalias<br />

contra él, sino que solamente se protege con las<br />

manos.<br />

V. ti ka gan tsi, áko tsi.<br />

ti maa ta gan tsi {iti maa ta ke} vi. 1. existir agua u otro<br />

líquido. Ka ma ni noa ta nae no ti mi ra, ata ke ta ri otimaa<br />

ta nai nia te ni na gaa ti ri ra. Mañana me iré a mi<br />

casa por que ya hay agua en el riachuelo de donde la<br />

saco (para tomar). Te ni ge on ti maa tae no tso mi ovashi<br />

itso pi rea na ke no to mi. Ya no tenía más leche de<br />

pecho así que mi hijo se destetó. Oka ri iri mo ki te ra<br />

on ti maa te oa ni. Este limón no tiene jugo. Ika ra tako<br />

ve ta ka ri apa pi tsi, te ra in ti maa te iani. Mi papá<br />

sacó (lit. cortó) una colmena de abejas pero no había<br />

miel. 2. vivir, estar o haber en agua u otro líquido.<br />

Yo ga ri shi ma on ti iti maa ta ke oaa ku. Los peces viven<br />

en el agua. 3. quedarse reflejada (una imagen)<br />

en los ojos. • Este tér mi no se utiliza cuando uno ha<br />

estado mirando algo brillante, como el sol o llamas<br />

de fuego, o el diseño de un jaguar pintado, y después<br />

cuando deja de mirarla, la imagen (o los reflejos)<br />

se queda delante de la vista. Yo ga ri ma tson tso ri<br />

isankenavagetatyo ka ra, pinkamaguterira intimaatanakempityo.<br />

El jaguar pintado está cubierto<br />

de diseños y si lo miras, (el reflejo de su imagen) se<br />

queda delante de tu vista.<br />

V. ti ma gan tsi, óa ni.<br />

ti ma gan tsi {iti ma ke} vi. 1. haber, existir; tener; haber<br />

suficiente. Im po gi ni oti mi pa shi ni ai ño ishinto<br />

ota sa no va ge ta ro tyo ka ra. Había una mu jer (lit.<br />

había otra) que tenía una hija a la que amó mu cho.<br />

• La forma reflexiva participial ti ma ka aparece con<br />

in ta ga me con el sig. de si hubiera, como quisiera.<br />

Okan ti novirentote: “In ta ga me ti ma ka ta ta ri ka<br />

oita no ga kem pa ra, ga sa ko na ra nomuakisetai notyo<br />

mia ni”. Mi hermana dijo: “Si hubiera algo que<br />

pudiera tomar, no tendría hijos seguiditos”. 2. vivir<br />

(en cierto sitio). ¿Tya ra pi ti mi? ¿Dónde vives?<br />

▪ ka ño ma ta ka te ni ri ka tyo on ti me isu re no sabe pensar<br />

bien (lit. es como si no tu vie ra alma).<br />

▪ te ra on ti me igem pi ta no escucha o no obe de ce (lit.<br />

no tiene oídos).<br />

ti ma gan tsi ta gan tsi {iti ma gan tsi ta ke} vi. vivir más o<br />

menos per ma nen te men te en un solo sitio. Iko no gaga<br />

ran tai ga ma tsi gen ka te ra in ti ma gan tsii ge, akya<br />

ia tu ti, akya ia tu ti. Hay personas que no quieren<br />

vivir en un solo sitio, sino que van por acá y por allá.<br />

V. ti ma gan tsi; -agantsi 2 4.8.3.5.<br />

ti ma gu ta gan tsi {iti ma gu ta ke ri} vt. vivir en.<br />

• Se usa este tér mi no pa ra referirse a la acción de los<br />

espíritus auxiliares de un chamán y de otros espíritus<br />

a los que tradicionalmente se les atribuía la capacidad<br />

de vivir en él. Yo ga ri se ri pi ga ri iti ma gu ta ke ri<br />

ine tsaa ne, iri ro kya pugakeri ia ta ke ra an ta iti make<br />

ra iri ro ri. El espíritu auxiliar de un chamán viene<br />

a vivir en él y es el que lo reemplaza mientras (el<br />

chamán) va a vivir donde (el espíritu) vive.<br />

V. ti ma gan tsi; -gu 4.8.2.9; ine tsáa ne.<br />

ti ma ko ta gan tsi {iti ma ko ta ke} vi. 1. tener (p.ej.<br />

comida, ropa). Yo ga ri no to mi mai ka ma me ri iseka,<br />

te ra in tsa mai tae ni ka. An ta ri ka ran ki itsa maita<br />

ke ra, ario pin kan te iti ma ko ta ke. Mi hijo ya no<br />

tiene yuca, por que no ha trabajado en su chacra. En<br />

cambio, antes cuando cultivaba, sí tenía. 2. estar<br />

embarazada. Oga ri pi na to te ni ge ovii ka va ge taempa<br />

shi tea, ti ma ko tai ta ri. Mi cuñada ya no to ma<br />

chicha, por que está embarazada otra vez.<br />

V. ti ma gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

ti ma nam pia gan tsi {iti ma nam pia ke ri} vt. vivir al<br />

lado de, ser vecino de. Yo ga ri ito mi ko ki on ti itima<br />

nam pia ke ri iri ri, ita sa no va ge ta ro ta ri iri ni ro,<br />

te ra in ko ge iria te ra pa ri ko ti. El hijo de mi tío vive<br />

al lado de su papá, por que ama mu cho a su mamá y<br />

no quiere ir a otra par te.<br />

V. ti ma gan tsi, nam pi nan tsi.<br />

ti ma shia ta gan tsi {iti ma shia ta ke} vi. acechar cerca<br />

de un río o riachuelo (para cazar pajaritos o flechar<br />

peces). An ta ri iti ma shia ta ke ra ko ki tsi me ri, on ti<br />

yo van ko naa ta ka ima ga shi ta ke ri an ta in ke ni shiku,<br />

im po oku ta ima ta nai ri ai ki ro ¡tya ri ka, ikenta<br />

va ge ti tyo to vai ka ra! Cuando mi tío acechaba<br />

pajaritos cerca de un riachuelo, hacía un maspute<br />

y se iba a dormir en el mon te, y al día siguiente los<br />

acechaba otra vez y ¡qué cantidad mataba flechándolos!<br />

V. ti ma gan tsi; -ashi 4.8.1.10; óa ni.<br />

ti ma shi rea gan tsi {iti ma shi rea ke ri} vt. romper la tela<br />

dentro de la cual están ciertas larvas (p.ej. pon ta,<br />

era ma). Yo ga ri pon ta on ti ima shi ta ke iku so mashi<br />

va ge ti tyo ka ra, kan tan ki cha an ta ri ikyaen ka ra<br />

tsi ti ta nan ki cha ima shi ta na ke ra, ario ka me ti ma take<br />

pin ti ma shi rea ke ri ra ma shi re, ma shi re. Pa ti ro<br />

po ga ke ri pin tson ka ta ke ri ra, te kya ta ni ka in kuso<br />

ma shi te. Las larvas pon ta hacen una especie de<br />

tela muy dura (con la que se cubren), pero cuando<br />

recién están haciéndola, puedes romperla fácilmente<br />

(lit. deshacerle su tela ma shi re, ma shi re). De un gol pe<br />

terminarás (de coger) todas por que to da vía la tela no<br />

es dura.<br />

V. ti- Apén. 1; ima shi; -re 2 4.8.3.11.<br />

ti ma shi ren ka gan tsi {iti ma shi ren ka ke ri} vt. romper<br />

la tela dentro de la cual están ciertas larvas (p.ej.<br />

pon ta, era ma). Te kya ra ina ki tem pa pon ta, te ra<br />

in ku so ma shi te. Ka me ti ta ke pin ti ma shi ren ka keri<br />

ra ma shi re, ma shi re pa ga ke ri ra pa rai ta ke ri ra<br />

ko vi ti ku. An ta ri ina ki ta na ka ra, ario pin kan te<br />

in ku so ma shi va ge te pin ti ma shi rea ko ve ta kem pari<br />

on ti iri so rea na ke ina ki. Cuando las pupas de las<br />

larvas pon ta to da vía no están formadas, la tela de

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!