07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

tia me ron tsi 491 tigoviroki<br />

mis mo pa ra taparse o encerrarse dentro de algo (p.ej.<br />

un armadillo en su madriguera). Noa tu ti ra in ke nishi<br />

ku no nea ki ti ri eti ni ai ño itia ko ta ka ina ki ku.<br />

Pai ta noa ta ke non ki ga ko ta ki te ri ra, iri ro ko na<br />

agai ga kem pa. Fui al mon te a ver el lugar donde<br />

un armadillo se había escondido en su madriguera<br />

amontonando (hojas en la entrada). Más tarde iré a<br />

sacarlo y por lo menos tendremos esto pa ra comer.<br />

V. tia gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

ochateki<br />

tia me ron tsi {otia me ro}<br />

inan.pos. utensilio que se omeni<br />

okii<br />

emplea pa ra machucar<br />

tia me ron tsi<br />

yuca cocinada en la preparación<br />

de ma sa to.<br />

♦ Tradicionalmente se labraba de la madera de los árboles koshantipini<br />

o yonkero, o se usaba cualquier palo crudo que servía<br />

pa ra este fin.<br />

tia vio se ta ko ta gan tsi {itia vio se ta ko ta ke ro} vt. cubrir<br />

con un montón de algo o dejarlo así cubierto (p.ej.<br />

muchas ramas botadas o maleza crecida encima de<br />

las plantas). Tya ni ri ka tyo gu ta tsi cha pi se ka tsi.<br />

Noa ve ta ka in kaa ra, te ra ine gin te ta nae ro in tsamai<br />

ta ko ta na ke ro ra iro vea ta na ke ro ra pan ki rintsi,<br />

on ti itia vio se ta ko ta ke ro. (No sé) quién habrá<br />

sacado yuca ayer. Fui endenantes (y vi que) no lo<br />

hizo cómo se debe hacer dejando (la planta) cultivada<br />

y limpia, sino que dejó (todas las ramas cortadas)<br />

encima de ella.<br />

|| {otia vio se ta ko ta ka} vr. estar cubierto/a por un<br />

montón de algo (p.ej. ramas cortadas, maleza crecida).<br />

Noa ve ta ka no ka mo so ge ve ta ka ro ra no vanki<br />

re pa ge pai ra ta ke tia vio se ta ko va ge ta ka. Oga ri<br />

api tui te ne ku ti ri ra, iro ro pin kan te choe ni ove gite<br />

ta ko ta ka. Fui a ver mis plan tas y todas estaban<br />

completamente cubiertas de malezas. En cambio, las<br />

que están en la otra chacra, sí, están despejadas.<br />

V. tia gan tsi, opio; -se 4.8.3.13; -ako 4.8.1.1.<br />

tié gn, tié gn onom. acción de golpear un techo de hojas<br />

con un palo. Oshi gai ga ma ta na ka tyo opa sa van takoi<br />

ga ke ri ra tiegn tiegn, ton, ton, sa te ra tyo iri nie<br />

ata va, te kya ta ni ka on ku ta gi te te. (Cuentan que)<br />

ellas se fueron corriendo y golpearon el techo del<br />

gallinero tiegn tiegn, ton, ton, pero el gallo no cantaba<br />

por que to da vía no había ama ne ci do.<br />

ti gaa ta gan tsi {iti gaa ta ka ro, iti gaa ta ka} vtr., vr.<br />

tanganear, hacer<br />

surcar una canoa<br />

tanganeando.<br />

¡Na ni, ka ti mate<br />

ro ti gaa te ro<br />

tsi kya avi sa nake<br />

shin tsi<br />

itigaatanakera<br />

atsi ti ga ko ta nake<br />

ka ri! ¡Ya pues, apúrense en tanganear pa ra que<br />

pasemos rápidamente antes de hundirnos! Omi rin ka<br />

ipo kai gi ra ka ma ti kya ni ri ra, oga ri iji na pa ki tsa<br />

oka mo soa ti onei iti ga jai ga paa. (Cuentan que) cada<br />

vez que venían los de río abajo, la mu jer del gavilán<br />

(convertido en persona) miraba por el río y los veía<br />

que llegaban tanganeando.<br />

V. ti gan ka gan tsi, óa ni.<br />

ti ga gan tsi {iti ga ke ri} vt. dar de comer, hacer comer.<br />

Opo ka ke pi na to pan ko tsi ku ogi sa ke tsi tsi on kota<br />

ke ne ro oshin to shi ma, ipo sa ta na ke oti ga ke ro.<br />

Mi cuñada vi no a la casa, atizó la candela, cocinó<br />

pescado pa ra su hija y cuando estaba cocinado, se lo<br />

dio de comer.<br />

ti ga ko ta gan tsi {iti ga ko ta ke ri} vt. dar de comer algo<br />

mezclado en otra cosa. Iti ga ko tan ta ga ni otsi ti sama<br />

ni pi ni ira ga na ke ni ri sa ma ni. Pa ra que cojan<br />

majases, a los perros se les da de comer la planta<br />

sa ma ni pi ni mezclada (con yuca)<br />

V. ti ga gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

ti gan ka gan tsi {iti gan ka ke ri} vt. 1. enviar, mandar.<br />

Ikantavakeri: —‍‍‍¿Tya ra pia te? Ikanti: —‍‍‍Iti gan kake<br />

na pi ri no ne vi tem pi ra pi va rian ti te. Él le saludó:<br />

—‍‍‍¿A dónde vas? —‍‍‍Tu padre me envió a pedirte<br />

plátanos—‍‍‍ respondió él. 2. empujar. Na pa to ventai<br />

ga ka ro ra ivi to apa no ti gan kai ga ke ro ra ikanti:<br />

—‍‍‍¡Na ni, shin tsi, ti gan ke ro tsi kya ri ao ka jai ge ro<br />

oaa ku! Nos reunimos pa ra empujar la canoa de mi<br />

papá (al río) y él dijo: —‍‍‍¡Ya pues, rápido, empújenla<br />

(para que) la metamos rápidamente al río!<br />

tí ga tsi {iti ga} inan.pos. heces, excremento.<br />

ti ge roa gan tsi {iti ge roa ka} vr. arrodillarse, caerse de<br />

rodillas (lit. apoyarse en las rodillas). Na ro ri no konoa<br />

ta ra shin ti poa ku, te ra na ga vee na ra tin ke ra,<br />

no pin ka ke ro non tuaa ta na ke ra. Omi rin ka noko<br />

noa ta ra, on ti no ti ge roa ka no ko maa ta na ke ra.<br />

Cuando cruzo el río en balsa, no me puedo parar<br />

por que tengo mie do de caerme al agua. Cada vez que<br />

cruzo, me arrodillo pa ra remar.<br />

V. ti na ta gan tsi, ge ré ton tsi.<br />

tign, tign, tign onom. acción de patalear, pisar muy<br />

fuerte. Tya ri ka ra okan ta ka ra no shin to iro ro ri okisu<br />

ma ta naa ra aga ti ti va ge ta nai tign tign tign. No sé<br />

cómo será mi hija que apenas se molesta, se po ne a<br />

patalear tign tign tign.<br />

ti go na ki ta gan tsi {iti go na ki ta ka} vr. apoyarse en los<br />

codos. An ta ri isom po ta ke ra apa itso mon te ku, te ra<br />

ira ga vee im pi ri ni ta ke ra. Ise ka ta ka ri ka, on ti iti gona<br />

ki ta ka ise ka tan ta ka ro ra api pa ko te ne. Cuando<br />

mi papá tenía un chupo en la nalga, no podía sentarse.<br />

Cuando comía, se apoyaba en el codo y comía con<br />

la otra mano.<br />

V. ti na ta gan tsi, go ná kin tsi.<br />

ti gón ka ri adj.sust. 1. diseño en zigzag usado en la<br />

confección de pulseras. 2. tipo de figura tsi ga tsarin<br />

tsi.<br />

ti gon ti goi ta gan tsi [redup. de tigonkari]{iti gon ti goita<br />

ke ro} vt. hacer un diseño en zigzag. Yo ve tsi ka ke<br />

no vi sa ri te ma tsai rin tsi ton ke ro pi ku. Ya ga ta ke ro<br />

on ti isan ke na ta ke ro iti gon ti goi ta ke ro ipa ke na<br />

pa ti ro. Mi abuelo hizo coronas de bambú. Cuando<br />

las terminó, las pintó con diseños en zigzag y me dio<br />

una.<br />

|| {oti gon ti goi ta ka} vr. ser o tener diseño en zigzag.<br />

tigoviroki inan. esp. de moena.<br />

▲ Sus frutitos son comida especial de las pavas del mon te.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!