07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

pe ra gi te ta gan tsi 372 pe ta ki ri ma shi ta gan tsi<br />

▲ Vive en las flores de sa gon to; si se la toca, se encoge.<br />

♦ Se le tiene mu cho mie do por que si entra en la na riz y muerde,<br />

nunca va a salir si no se tra ta con humo de tabaco; por eso se les<br />

prohibe a los niños coger las flores de sa gon to. In kia kem pi ri ka<br />

penta pi gi ri ma shi ku, ira tsi ka na kem pi tsom po gi, ga ra ikonte-<br />

tai. Si una larva penta entra en tu na riz, te va a morder adentro y<br />

no va a salir.<br />

pe ra gi te ta gan tsi {ipe ra gi te ta ka} vr. estar aburrido/a<br />

de todo; cansarse de todo. Yo ga ri apa oko no ga ka<br />

oti ma ke ku ta gi te ri ipe ra gi te ta ka, te ra tyo in ko guma<br />

te no ma gem pii tai ga ke ra. Hay días cuando mi<br />

papá se aburre de todo, y no quiere que juguemos.<br />

V. pe ra ta gan tsi, oé gi te.<br />

pe ran ti s. una per so na ociosa o perezosa.<br />

V. pe ra ta gan tsi; -nti Apén. 1.<br />

pe ra ta gan tsi {ipe ra ta ka ri} vtr. estar aburrido/a con,<br />

cansarse de, tener pereza de. Yo ga ri ivan tyo ne noto<br />

mi ya me ta ka na ro ku. Omi rin ka ocha pi ni ta naira,<br />

ipo ka pa naa ti ya ga pa naa ti ri ra, kan tan ki cha<br />

im po ipe ra ta na ka ri ya nui ven ta ke ri ra ipa ke na ri.<br />

Los patos de mi hijo se acostumbraron a estar conmigo.<br />

Todas las tardes cuando comenzaba a anochecer,<br />

él venía a recogerlos, pero luego se cansó de estar viniendo<br />

(lit. de estar andando) por ellos, y me los dio.<br />

|| {ipe ra ta ka} vr. estar aburrido/a, cansarse (de hacer<br />

algo); ser perezoso/a; tener pereza. Im po ikan tiro<br />

otomi: —‍‍‍Inaa, ¿oga ri tyo in cho? Okanti: —‍‍‍Sa<br />

ni ro ro tyo tya ri ka ro ro ka ri oa ta ke. Ope ra vin tsata<br />

ka ra om po ro ku ta ke na ro no via re na. (Cuentan<br />

que) luego su hijo le dijo: —‍‍‍Mamá, ¿y mi hermana?<br />

—‍‍‍No sé, pues, por dónde habrá ido —‍‍‍respondió ella.<br />

—‍‍‍Como le gusta ser tan perezosa (y no quiere traer<br />

agua) chancó mi calabaza.<br />

pe ra tan ta gan tsi {yom pe ra ta ka ri} vtr. dar órdenes a,<br />

mandar hacer. Oga ri ini ro pai ro oki san ti, onea veta<br />

ka ro tyo oman tsi ga ta ke ra pai ra ta ma ta ke, kantan<br />

ki cha ata na tsi tyo om pe ra ta ro ra. (Cuentan que)<br />

su mamá era muy mala, y a pesar de que la veía que<br />

estaba muy enferma seguía mandándola (trabajar).<br />

pe ra to [del cast.] inan. pla to.<br />

pé ra tsi {ive ra} inan.pos. pereza.<br />

V. pe ra ta gan tsi.<br />

pe ra ven tan ta gan tsi {yom pe ra ven ta ka ri} vtr. dar<br />

órdenes o mandar castigar o reprender. Yo ga ri shinta<br />

ve ta ro ri ra ia ra ki yom pe ra ven ta ka ri ko shin ti<br />

ira shi ta ko ta ken ka ni ra. El dueño de las cosas dio<br />

órdenes de que el ladrón fuera encarcelado.<br />

V. pe ra ta gan tsi; -vent 4.8.1.2.<br />

periati m. esp. de paucar pequeño.<br />

▲ Se dice que es del mis mo tamaño del paucar negro tsiroti, pero<br />

menos oscuro e idéntico al avan ti pero con una voz diferente.<br />

pe ri ta gan tsi {ya pe ri ta ke ro} vt. roer o morder con los<br />

incisivos (p.ej. murciélagos, ratones); morder con el<br />

pico encorvado (p.ej. los loros). Te ra ise ka tem pa<br />

no gin ta ro te, ne ro tyo oga ise ka no ga ve ta nai ni riri<br />

ra te ra iro gem pa ro, maa ni ya pe ri ta ke ro. Mi loro<br />

no comió na da, por eso la yuca que le dejé pa ra que<br />

comiera, no la comió (sino que) apenas la mordió un<br />

poquitito con la punta del pico.<br />

péroki inan. esp. de árbol grande de la familia del<br />

moena.<br />

▲ Se utiliza la madera en la construcción de casas; las semillas son<br />

una de las comidas favoritas de las perdices, palomas y pájaros.<br />

V. oki tso ki.<br />

pe ro ta [del cast.] m. pelota.<br />

pésori f. bufeo.<br />

pe shia ta gan tsi {ipe shia ta ka ro} vtr. viajar en un río<br />

crecido. Yo ga ri anie gi iai ga ki ti ka ton ko, im po ipokai<br />

ga ve taa kan tan ki cha ipe shiai gaa ro Eni omaraa<br />

ta ke ra, ovo re va ge ti ta ri osha te kaa ta na ka ro pito<br />

tsi nia oga oke na ke aki ta mo ta na ka. Mis cuñados<br />

habían ido río arriba y estaban regresando, pero el<br />

río estaba muy crecido y había muchas olas, así que<br />

la canoa comenzó a llenarse de agua y se volteó boca<br />

abajo.<br />

V. pe shi ta gan tsi; -a4 4.8.3.9.<br />

pe shi ga gan tsi {ope shi ga ke} vi. echar hojas o renuevos.<br />

Oga ri oga ti pao no pan ki ta ke ri ra asa ka ran ki<br />

no nei ri oma ra ne ta ke ri, im po noa ve ta te kyaen ka<br />

oma ra ne tu ma te, on ti kya ope shi ga ke maa ni. Pensé<br />

que el esqueje de la planta pao que sembré hacía<br />

mu cho tiempo había prendido rápido y que ahora<br />

estaría grande, pero cuando fui (a ver), ni siquiera<br />

había crecido un poco sino que recién estaba echando<br />

renuevos.<br />

pe shi ta gan tsi {ipe shi ta ka ro} vtr. andar en la lluvia;<br />

estar afuera en la lluvia o en el sol. Opo ka va gei gana<br />

ke ra ka ma ti kya otua koi ga ke ra, opa ri ga ma tana<br />

ke tyo in ka ni, ope shii ga ka ro tyo ka ra. Cuando<br />

ellas vinieron de lejos río abajo por canoa, la lluvia<br />

caía muy fuerte, (así que tuvieron que viajar) con<br />

toda la lluvia.<br />

pe ta gan tsi1 {yom pe ta ka ri} vtr. cuidar celosamente.<br />

Cha pi no nea na ke ken tso ri avo tsi ku yom pe ta ka rira<br />

ityo mia ni, ishi ga paa ka tyo ai ño ni. Okya noma<br />

tsa ga kem pa ri me ra ishi ga ma ta na ka tyo otsi ti<br />

itsa ro ta ke ri ra ova shi ya ra na ke. Ayer por el camino<br />

vi a una perdiz cuidando celosamente a sus crías, se<br />

me acercó rápidamente (y se paró) muy cerca. En el<br />

mo men to en que me disponía a dispararle una flecha,<br />

el perro se le abalanzó ladrándola de tal ma ne ra que<br />

se fue volando.<br />

pe ta gan tsi 2 {ipe ta ke ro} vt. comer (insectos que invaden<br />

y comen madera, maíz, etc.). No no shi ka ko veta<br />

ro no shin ki ne noa vi gi ta ke ro me ra pa ipe ta ke ro<br />

ove. Ka ma ni no ne vi taa te ro ina om pae na ra maani.<br />

Saqué mi maíz pa ra remojarlo, pero los gorgojos<br />

ya lo habían comido. Mañana voy a pe dir a mi mamá<br />

que me dé un poco.<br />

• No se usa este tér mi no pa ra referirse a la acción de<br />

los comejenes.<br />

pe tá gi ri V. pe tyá gi ri.<br />

petakirimashima adj. con na riz aplanada.<br />

V. pe ta ki ri ma shi ta gan tsi.<br />

pe ta ki ri ma shi ta gan tsi {ipe ta ki ri ma shi ta ke} vi. tener<br />

una na riz muy aplanada. Ikan tai gi imi rin ka anane<br />

ki iro ro ime cho ta paa ke ra, ige na ne kya ika tankun<br />

ka ni, an ta ri ga ri ka on ti im pe ta ki ri ma shi ta ke.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!