07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

to vai ki rin tsi 516 to vi ta ko ta gan tsi<br />

se sanaba el ombligo de mi hijo. Por fin lo abrí con<br />

los dedos pa ra curarlo bien adentro, y ahora ya está<br />

sanándose.<br />

V. to vai ga gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

to vai ki rin tsi inan. flecha armada de lengüetas.<br />

V. to vai ki ta gan tsi, cha ko pi.<br />

to vai ki ta gan tsi {ito vai ki ta ke ro} vt. hacer flecha<br />

armada de lengüetas. Yo ve tsi ka va ge ta ke apa ichako<br />

pi te on ti ito vai ki ta ke ro iria ta ke ra ima tsa ga takem<br />

pa ra oshe to. Mi papá está haciendo una flecha<br />

con lengüetas pa ra ir a matar maquisapas.<br />

|| {oto vai ki ta ka} vr. estar armado/a de lengüetas (p.ej.<br />

una flecha); tener espinas (el pez turushuque). Oga ri<br />

ove tsi ka ga ni ra to vai ki rin tsi, on ti oto vai ki ta ka<br />

ai ki ro ogi pi ga to vai ki ta ka, ne ro tyo an ken tan tempa<br />

ro ra, ga ra ya ga vei in tso kie ro ra. Cuando se hace<br />

una flecha to vai ki rin tsi, (se la hace con) las lengüetas<br />

en ambas direcciones, de ma ne ra que cuando<br />

flechamos (un animal) con ella, él no puede sacarla.<br />

to vái ni adj.an., pron.impers. mucho/a, muchos/as;<br />

mucho(s), mucha(s). Ya ra tin ki inei ike nai ga paa ke<br />

itsai se va gei ga paa ka to vai ni ka ra ipo san tei ta naka<br />

tyo sa ma ni, shin to ri, sha ro ni, ma ni ro, ke ma ri.<br />

(Cuentan que) él se paró y vio que venían en fila<br />

mu chos (animales) de toda clase como majas, sajino,<br />

añuje, venado, tapir.<br />

V. -ni 3 Apén. 1; to vái ti, to vai ga gan tsi.<br />

to vai ra adv. cuando o si hay muchos/as. Yo ga ri matsi<br />

gen ka to vai ra iri nai ga ke iri shon ka ko tem pa ra,<br />

in tsi ma taa ta na ke. Si hay muchas personas en una<br />

canoa y se voltean, van a ir flotando mu chos.<br />

V. to vái ni; -ra Apén. 1.<br />

továire AU s. nuestro(s) (incl.) paisano(s).<br />

V. ashá nin ka.<br />

to vái ri {ito vái re} adj.sust. los otros, los demás, otros/<br />

as. An ta ri iken ta ga ni ra tsi ge ri in kae ma na ke<br />

guiiiii guiii guiii, tsi yeee tsi yeee tsi yeee. In ke make<br />

ri ra to vai ri, irom pe ta na kem pa ri in kan ta va geta<br />

na ke tyo ka ra vun chao vun chao vun chao. Cuando<br />

se le pica al mono frailecito con flecha, comienza<br />

a gritar guiiiii guiii guiii, tsi yeee tsi yeee tsi yeee. Cuando<br />

lo escuchan los otros (frailecitos), vienen a defenderlo<br />

y comienzan a gritar también vun chao vun chao<br />

vun chao. Oga ko na osa ma ni ta na ke ike mi san tu maigi<br />

ri tyo to vai ri ka tsa ri niai ga va ge ta ke tyo. (Cuentan<br />

que) más tarde oyó otros paucares haciendo<br />

mu cho ruido (lit. hablando).<br />

to vái ti adj.inan., pron.impers. mucho/a, muchos/as;<br />

mucho(s), mucha(s). Na ga ke to vai ti no va rian ti te<br />

na ma na ke ra ka ma ni noa ta ke ra no ma ga va ge te ra<br />

ka ton ko. He cogido mu chos plátanos pa ra llevar mañana<br />

cuando vaya a pa sar tiempo río arriba.<br />

|| adv. mu cho. Te ra im pi ra ten ka ni avun to ni, ai ki ro<br />

to vai ti ipin ka ga ni ya gan ti ra pai ra ni. No se cría al<br />

ave camungo, y se le teme mu cho ya que (se dice)<br />

que antiguamente llevaba a la muerte.<br />

• Tradicionalmente, en vez de usar to vai ti de mane<br />

ra adverbial, generalmente se empleaban sufijos<br />

como -asano verit. o -vage cont., en sumo grado; p.ej.<br />

una ma ne ra tradicional de decir la cabeza me duele<br />

mu cho era oka tsi va ge ti tyo no gi to ku ka ra; hoy en<br />

día muchas personas usan to vai ti oka tsi ta ke no gito<br />

ku.<br />

V. –ti Apén. 1; to vái ni, to vai ga gan tsi.<br />

továseri inan. mala hierba.<br />

to va tsaa gan tsi {ito va tsaa ke ri} vt. cortar carne en<br />

trozos, cortar un trozo de carne. Im po ipo ka pai oime<br />

ya ma ke oshe to itsa ti ma ta paa ke ito va tsaa pai<br />

io ki mo ve ta ri iva ki tsa te te ra ira ge ri. (Cuentan que)<br />

luego su esposo vi no trayendo monos maquisapas y<br />

al llegar se puso a cortar un trozo y lo botó hacia su<br />

gavilán, pero él no lo recibió.<br />

|| {ito va tsaa ka} vr. cortar trozos de carne de su propio<br />

cuerpo. Iken kia ga ni pa shi ni ma tsi gen ka ipo sante<br />

vin tsa ta ka ra ikii ro to va tsaa cha. Se contaba<br />

antiguamente que hubo un hombre que tenía la rara<br />

costumbre de cortar trozos de carne de su propio<br />

cuerpo.<br />

V. to ta gan tsi, vá tsa tsi, to va chaa gan tsi.<br />

to vi ri kia ta gan tsi, to vi ri ri kia ta gan tsi {ito vi ri kia taka,<br />

ito vi ri ri kia ta ka} vr. tener espinas parecidas al<br />

ser ru cho en los costados. Ito vi ri kia ta ka to ro sho ki<br />

ime re ta ku ipai tan ta ga ni ri ra iri nia ne ku vi ra ko cha<br />

“ser ru cho”. El pez turushuque tiene algo parecido<br />

al ser ru cho en sus costados, por eso los viracochas lo<br />

llaman “ser ru cho”.<br />

to vi se ta gan tsi {ya to vi se ta ke ro} vt. roer. No pe gun teva<br />

ge ta ka tyo ina ku, im po no po ka ve taa no ka moso<br />

ge ve ta paa ka ro no mam pe tsa te, pai ra ta ke ya tovi<br />

se ta ke ro sa ga ri. Yo estuve mu cho tiempo (en la<br />

casa de) mi mamá, y cuando regresé, al llegar revisé<br />

mis hilos, toditos habían sido roídos por los ratones.<br />

V. –se 4.8.3.13.<br />

to vi shi ta gan tsi {ito vi shi ta ke ro, ito vi shi ta ke} vt., vi.<br />

cortar hojas de palmera pa ra hacer techo. Noa veta<br />

ka na gu te me ra cho ri na shi no ve tsi ka shi tae ri ra<br />

ata va ma me ri, ito vi shi ta ke ro apa yo ve tsi kai ra<br />

ivan ko. Fui con la idea de traer hojas de palmera<br />

chorina pa ra techar el gallinero (lit. pa ra arreglar<br />

pa ra las gallinas), pero fui en vano por que no había<br />

na da, mi papá las había cortado pa ra techar su casa.<br />

No nea na ke ri ko ki ai ño ito vi shi ta ke ni ko ri ko irisa<br />

van tae ro ra ivan ko. Ka ma ni noa ta ke no mu ta kite<br />

ri ra ira ma ke ro ra in ka taa ke ro ra. (Al venirme del<br />

monte) vi a mi suegro en la altura cortando hojas de<br />

palmera pa ra reparar el techo de su casa. Mañana iré<br />

a ayudarlo a traerlas y doblarlas.<br />

V. to vi ta gan tsi, oshi.<br />

to vi ta gan tsi {ito vi ta ke ro} vt. recortar. Yo ga ri no to mi<br />

inea ke ro ra iman cha ki otson ka tsai ta na ka ra, ito vi take<br />

ro sei, sei itson ka va ge ta ke ro. Al ver que su cushma<br />

se estaba desgastando en los bordes, mi hijo recortó<br />

to dos (los pedacitos gastados con cuchillo) sei, sei.<br />

to vi ta ko ta gan tsi {ito vi ta ko ta ke ro} vt. cortar, quitar<br />

cortando.<br />

• El complemento no es la cosa cortada, sino la<br />

per so na o cosa que recibe la acción (p.ej. un niño a<br />

quien uno está sacando una pulsera cortándola; las

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!