07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

kaa chai ta gan tsi 153 kaa ra gi te ma<br />

kaa chai ta gan tsi {ikaa chai ta ke} vi. sonreír (mostrando<br />

los dientes). In kaa ra no nea paa ke ri ko ki tsa gaava<br />

ge ta ke no ma gem pi na ta na ke ri nokantiri: “Pa gake<br />

ri ka pim pa ke na ra non ko ta ke ra”, no nea na ke ri<br />

ai ño ikaa chai ta ke. Endenantes (cuando venía por<br />

la playa), encontré a mi tío pescando con anzuelo y<br />

le dije en broma: “Si coges algo, me lo vas a dar pa ra<br />

cocinarlo”, y lo dejé sonriendo.<br />

V. kaa gan tsi1 , otsai.<br />

kaa gan ta gan tsi {ikaa gan ta ke ri} vt. meter o poner<br />

líquido en algo por medio de una abertura pequeña<br />

(p.ej. la na riz o la boca de alguien). Yo ga ri ko ki<br />

ikaa gan ta ke ri iro tsi ti te sa ma ni pi ni cha pi ira ga nake<br />

ni ri sa ma ni. Ayer mi tío puso esencia (lit. líquido)<br />

de sa ma ni pi ni en la boca de su perro pa ra que<br />

cogiera majás. In ti ikaa gan ta ga ni se ri gai ga ro ri ra<br />

igi pa tsi te in ka ma ran kae ro ni ri. A las personas que<br />

comen tierra se les mete zumo de tabaco por la na riz<br />

pa ra que la vomiten otra vez.<br />

|| {ikaa gan ta ka} vr. meterse líquido por la na riz o<br />

la boca. Osha pi go ti ta kem pi ra me ren tsi, pa ga ke<br />

san ta ri pa mu ro ka ke ro, im po pin kaa gan ta kem paro<br />

osha pi rea naem pa ra. Cuando estás fuertemente<br />

acatarrado con gripe, to ma unas hojas de sacha­ajos,<br />

frótalas entre las manos y mete (el zumo) por las<br />

fosas nasales y se destaparán.<br />

V. kaa gan tsi2 ; -gant Apén. 1.<br />

kaa gan ta ko ta gan tsi {ikaa gan ta ko ta ke ri} vt. meter<br />

o poner líquido en algo por medio de una abertura<br />

pequeña pa ra afectar lo que está adentro (p.ej. en un<br />

huequito en la tierra pa ra matar hormigas). Cha pi<br />

no no shi ka ve ta ro no via re na nom piaa ta ke me ra<br />

no shin kia to te pai ra ta ikian tu ta ke na ro ka ti tori,<br />

ova shi noa ta ke oaa ku no kaa gan ta ko ta ke ri ra,<br />

im po itson kai ta na ka ra no ki va gan ta nai ro na mairo<br />

no piaa ta ke ro ra no shin kia to te. Ayer saqué mi<br />

calabaza pa ra guardar mi chicha de maíz en ella,<br />

pero estaba llena de hormigas (lit. muchas hormigas<br />

me habían entrado en ella), de ma ne ra que fui al río,<br />

(metí la calabaza dentro del agua) pa ra que entrara<br />

por la abertura y cuando salieron todas (las hormigas)<br />

la lavé bién, la traje a casa y puse mi chicha en<br />

ella.<br />

V. kaa gan ta gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

kaa gan tsi 1 {ikaa ke} vi. reírse, sonreír. Yo ga ri ani<br />

pai ro tyo iki kaa ne ti. Ike mu ma ta ke ra maa ni ¡tyari<br />

ka!, ipi ri ni pi ri ni ve ta ka tyo te ra tyo okya tyo ikaanai<br />

eje je, eje je. Mi cuñado es muy risueño: apenas<br />

escucha alguna cosita (chistosa) y no puede contener<br />

su risa sino que se rié ja,ja,ja ja,ja,ja.<br />

kaa gan tsi 2 {ikaa ke ro} vt. poner líquido en un recipiente<br />

con abertura de tamaño reducido.<br />

• Se realiza esta acción agarrando el recipiente, p.ej.<br />

una calabaza pia rín tsi na, debajo del agua o debajo<br />

de donde sale de ma ne ra que el agua entre por la<br />

abertura; también se refiere a recoger resina de un<br />

corte en un árbol usando un bambú. El complemento<br />

del verbo es el líquido, no el recipiente. Oa ta ke<br />

K k<br />

in cho ama na ke ro oma ra pa ge ri ka tyo pia rin tsi na<br />

okaakera nia im po opo kai. Mi hermana llevó (dos)<br />

poros grandes, los llenó con agua y regresó (a casa).<br />

Cha pi ikaa ke apa tsi ne ri ka pi ro pi ku ya ma ke ri<br />

pan ko tsi ku ya ki shi ta ko ta ke ri in ti ri ta ke ra icha kopi<br />

te. Ayer mi papá recogió resina en una paca, la trajo<br />

a la casa y la asó pa ra usarla en pintar sus flechas.<br />

V. óa ni.<br />

káagari adj.sust. accesible pa ra sacar (p.ej. agua que<br />

está en un río o en una quebrada).<br />

kaa gi se ta gan tsi {ikaa gi se ta ke} vi. sonreír de oreja a<br />

oreja. Oga ri pa gi ro te ra on ki san ta va ge te, onei mata<br />

va ke ra okaa gi se ti ni tyo in kaa ra. Mi tía es muy<br />

buena y apenas ve venir a alguien ya está sonriendo<br />

de oreja a oreja.<br />

V. kaa gan tsi1 ; -gise 4.8.3.4.<br />

kaan ki me ni ta gan tsi {okaan ki me ni ta ke} vi. estar o<br />

ser muy liso/a (p.ej. un arco recién hecho). Ya ga take<br />

ro ra apa ivia ne, ikon tia tan ta ka ro oshi se vanto<br />

ki okaan ki me ni ta ke ka ño ma ta ka ita ki pa gi ri.<br />

Cuando mi papá terminó (de desbastar) su arco, lo<br />

lijó con hojas de uvilla y se puso muy liso como el<br />

caparazón del escarabajo suri.<br />

V. kaan ki ta gan tsi, ome ni.<br />

kaan ki pa tsa ta gan tsi {okaan ki pa tsa ta ke} vi. ser suave<br />

y pastoso/a o grasoso/a (p.ej. maíz molido, achiote).<br />

Pin to non ka ke ra shin ki, pi sa gu ta ke ro maa ni<br />

nia on kaan ki pa tsa ta ke ni ri. Cuando mueles maíz,<br />

si echas un poco de agua, se po ne suave y pastoso.<br />

Oti vu ta ga ni ra po tso ti, oko no gun ka ni etsi ti, oga<br />

oke na ke okaan ki pa tsa ta na ke. Pim po tsoi tem pa rora<br />

ga ra oki tsi tin kim pi. Cuando se remueve achiote,<br />

se le mezcla (con látex) del árbol leche caspi, y ahí<br />

mis mo se po ne grasoso y cuando te pintas la cara con<br />

esto, rápidamente se borra (lit. no te va a manchar).<br />

V. kaan ki ta gan tsi, ópa tsa.<br />

kaan ki poa ta gan tsi {ikaan ki poa ta ke} vi. ser liso/a<br />

(un palo; un animal con cuerpo alargado y pelo liso).<br />

Yo ga ri icha va ro pa na te apa on ti ikaan ki poa ta ke<br />

ipoa ku. (El pelo) del lobo marino de mi papá es muy<br />

liso (lit. él es liso en su cuerpo).<br />

V. kaan ki ta gan tsi, opoa.<br />

kaan ki ta gan tsi {ikaan ki ta ke} vi. ser liso/a, suave<br />

o grasoso/a. Yo ga ri ani ya ga shi ta ki ti ro ivo tso te<br />

etsi ti, iko no ga ke ro okaan ki ta ke ra kaan ki. Mi cuñado<br />

fue y recogió (látex) del árbol leche caspi pa ra<br />

(mezclarlo con) su achiote; lo mezcló y (el achiote)<br />

se puso suave y grasoso.<br />

káa ra, ká ja ra inan. basuras, desperdicios, barreduras.<br />

• Cuando kaa ra aparece como la pri me ra raíz de un<br />

tema compuesto (véase kaa ra gi te ma), generalmente<br />

tiene el significado de estar libre o limpio/a de basuras,<br />

desperdicios, maleza, pelo, etc.<br />

V. kaa ra gi te ta gan tsi.<br />

kaa ra gi te ma adj. muy limpio/a (el ambiente; p.ej. de<br />

maleza o basura).

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!