07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

sokóshipi 433 son ka va ta gan tsi<br />

carbones calientes, y después se le muele entre piedras. Pa shi nikya<br />

ikan ti oshi mo ga ke ma pu, ontaikavanetaka, itarogakero<br />

ikan ta ke ro sokopane. Otros dicen que sale de las piedras como si<br />

fuera espuma, se amontona, se la junta barriéndola y dicen que es<br />

sokopane.<br />

V. so ko, opa ne.<br />

sokóshipi inan. esp. de cañita fina.<br />

V. opi.<br />

so ko ta gan tsi {iso ko ta ke} vi. tener una par te levantada<br />

o un bulto en alguna par te del cuerpo. Ipa ri ga ke<br />

ige ya ta gu ve ta ka ra in cha to ku, yon ka raa ka inara<br />

ku. Yo ve ga ve ta naa on ti iso ko ta ke. Mi hermano<br />

había subido a un árbol y se cayó encima de su brazo.<br />

Se sanó pero le quedó un bulto (en el brazo).<br />

so man ka gan tsi {iso man ka ke ro} vt. comer algo<br />

feculento junto con la carne, sopa, etc., comer carne<br />

junto con yuca. Non ko ve ta ka se ka tsi sha te ka vio rika<br />

ka ra, kan tan ki cha ma me ri ta tam pa no so manka<br />

ke. He cocinado (una olla) llena de yuca, pero no<br />

hay con que comerla.<br />

so mén tan tsi AU inan. machete del tipo valeriano.<br />

V. kón ka va BU.<br />

sómpori m. esp. de paucar de plumaje totalmente<br />

negro.<br />

som po ta gan tsi {isom po ta ke} vi. tener chupo o divieso.<br />

An ta ri asom po te ra, on ti ka me ti tan ki tsi nia<br />

ka tsi rin kaa ri ao kaa ta ke ro man cha kin tsi shi te ki<br />

avio ga ke ro, im po an tsi re ka kem pa ro on ki te ta keni<br />

ri oson ka na ke ni ri shin tsi. Si tenemos un chupo,<br />

es bueno meter un trapo en agua caliente, exprimirlo<br />

y usarlo como emplasto pa ra hacer que el chupo<br />

madure y reviente rápidamente.<br />

V. sóm po tsi.<br />

sóm po tsi {isom po} inan.pos. chupo, divieso.<br />

V. som po ta gan tsi.<br />

sompotsípini inan. esp. de arbusto.<br />

♦ Se calientan las hojas y se aplican a chupos y diviesos.<br />

V. sóm po tsi; -pini Apén. 1.<br />

sompotsiroróntoki inan. esp. de árbol.<br />

▲ Produce fruto que crece en racimos o uno por uno en el mismo<br />

tronco llenándolo casi hasta el suelo; el fruto es comestible,<br />

redondito, medio amarillo y medio flemoso cuando se lo chupa; es<br />

comida de las maquisapas; se lo compara con los chupos maduros.<br />

V. sóm po tsi, oki tso ki.<br />

son kaa ta gan tsi {oson kaa ta ke} vi. estar en celo,<br />

estar dispuesta (un animal hembra). Okya ra naga<br />

ke no tsi ti te otyo mia ni sa no, im po ario mpa<br />

no gi mon ka na ke ro. Mai ka ri mai ka pa ni kya osonkaa<br />

ta ke, ne ro tyo ata ke inea vin tsa nai ga na ke ro<br />

su ra ri. Cuando conseguí mi perra, era muy chiquita<br />

to da vía, entonces iba criándola. Ahora casi está<br />

dispuesta, y por eso los machos ya quieren estar con<br />

ella.<br />

son ka gan tsi {oson ka ke} vi. reventarse (p.ej. un<br />

chupo o divieso, una represa o dique). Mai kara<br />

ka ri noa ta ke non ka mo so ta ki te ro ra pi ren to<br />

oman tsi ga ta ke ra, son ka ke ta ri no som po, tsikya<br />

ni na ma tsin ka na ke. Como mi chupo ya se ha<br />

reventado, tal vez hoy día voy a ver a mi hermana<br />

por que está enferma, (pero) iré muy despacio.<br />

Ika mo ve ta ka apa otse goa, te ra ira ga vee ro<br />

iro vi ria ka ke ro ra ni gan ki oson ka na ke, ma me rita<br />

ri ki pa tsi in tian ta kem pa ro ri ra. Mi papá quiso<br />

cerrar un brazo (del río), pero no pudo hacerlo<br />

secar antes que (la par te del dique que ya había<br />

hecho) se reventara, por que no había tierra pa ra<br />

taparlo bien.<br />

son ka re inan. esp. de amasisa.<br />

▲ Produce flores anaranjadas.<br />

V. tái ri.<br />

sonkarinketo m. esp. de oruga gorda amarilla.<br />

▲ Come las hojas del árbol amasisa.<br />

V. son ka re.<br />

son ká rin tsi {isón ka re} inan.pos. 1. esp. de cañita<br />

muy fina que se usa pa ra confeccionar zampoñas.<br />

2. zampoña; antara; armónica.<br />

• Actualmente a veces se aplica este tér mi no a tocadiscos,<br />

radios o a cualquier cosa que produce música.<br />

V. son ka ta gan tsi; -ri2 Apén. 1.<br />

sonkarintsi<br />

son ka ta gan tsi {ison ka ta ke} vi. tocar zampoña, antara<br />

o armónica. Cha pi inea ke ra apa otin kun ka ni ra<br />

ovu ro ki, ya ga ke ison ka re ogan ta ga ri ra yo ro vi ti ro<br />

yo ve tsi ka ke ra son ka rin tsi, im po on tsi kaa ta kempa<br />

ri ka ovu ro ki ishin ki ta kem pa ra, im po te ison kata<br />

ke ra. El otro día mi papá, al ver que estaban preparando<br />

ma sa to, cogió las cañitas que había secado<br />

hace tiempo y comenzó a hacer zampoñas pa ra que<br />

cuando el ma sa to estuviera cernido y él se emborrachara,<br />

pudiera tocar.<br />

V. son ká rin tsi.<br />

son ka va ta gan tsi {ison ka va ta ke} vi. 1. puquear.<br />

♦ Tradicionalmente los hombres eran muy expertos en producir<br />

silbidos prolongados que sonaban hasta lejos; se hacía juntando<br />

las manos pa ra formar una concavidad y soplando fuerte de mane<br />

ra que el aire pasaba por ella. En esa época, cuando los viajes<br />

se realizaban silenciosamente en canoas impulsadas por remos<br />

o tanganas, o a pie, era una costumbre cortés y muy importante<br />

anunciar la llegada cuando uno estaba to da vía un poco lejos para<br />

no sorprender a los dueños de casa; eso mayormente se hacía<br />

puqueando de esta ma ne ra. Ka tsi ke tyo okemi ko reegn arioni<br />

ka oaa ku. Okanti: “Tya ni ri ka tyo an ta. Atsi non ka mo so”.<br />

Oshi ga na ka okemi ison ka va ta ke koogn koogn oa ve ta in ti

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!