07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ogapókini 312 oga túi ni<br />

ogapókini1 adj.pron. ancho/a (un camino, una trocha). ▪ oga ri ka ra ika ño ta ka tal vez él ya haya recuperado.<br />

Ka ma ni noa ta ke ka ma ti kya na ge ra oshin ki ne ina V. oga; -rika 4.15.10.<br />

non ke nan ta na kem pa oga po ki ni avo tsi, oga ri apipo<br />

ki te ne aka po ki ti ri ra ta ran ka ke ta ri. Mañana voy<br />

río abajo pa ra traer el maíz de mi mamá; me iré por<br />

el camino ancho, por que el otro que es angosto está<br />

muy derrumbado.<br />

oga shi ga ne m.pos. su prometido, su novio.<br />

• Las otras formas posesivas son: nogashigane mi...;<br />

pigashigane tu...; agashigane/agashiganeegi nuestros<br />

(incl.)....<br />

V. o2- Apén. 1; ka shi ga ka gan tsi, iga shi ga ne.<br />

oga shi ta ka V. ga shi ta gan tsi.<br />

V. o 2 - Apén. 1; ávo tsi.<br />

ogapókini 2 adj.pron. grande (p.ej. el lazo de una trampa).<br />

Oga ri ivi ri ira shi tsa mi ri po ga ke ro oga po ki ni.<br />

Oga ri ira shi shi ro me ga aka po ki ti ona ke. (Cuando<br />

haces) una trampa pa ra paujil, hay que poner un lazo<br />

grande. La que es pa ra paloma (tiene un lazo) más<br />

chico.<br />

V. o 2 - Apén. 1; opo ki 1 .<br />

oga po ró ki ni adj.pron. muy grueso/a (hilo, pita). Ogari<br />

man cha kin tsi oga po ro ki ni on ti omu re ti, te ra<br />

ome cho ma go te. Una cushma (hecha de) hilo grueso<br />

es muy tosca, no es suave.<br />

V. o 2 - Apén. 1; iga po ró ki ni.<br />

ógara adv. cuando, el día que.<br />

• Implica que el estado actual se cambiaría como<br />

consecuencia de alguna acción. Oga ra noa te katon<br />

ko, akaen ki ni tyo pinkenkianakena, mai ka ri<br />

pikisakena. El día que me vaya río arriba vas a extrañarme,<br />

pero ahora estás molesto conmigo. Oga ra<br />

non ka me, tya nim pa kotimotaempine. El día que<br />

yo muera ¿quién va a cocinar pa ra ti?<br />

V. oga; -ra 4.14.4.<br />

oga ren tsa ka inan.pos. sustancia flemosa (p.ej. la que<br />

está debajo de la corteza de la esp. de topa shin ti).<br />

V. o2-, -ka Apén. 1; ka ren tsa ta gan tsi.<br />

óga ri dem. esa (en contraste con otra).<br />

• Se usa mu cho pa ra presentar el sujeto de un discurso<br />

y pa ra cambiar de un sujeto a otro. Okapanutiro<br />

pia rin tsi na oshi ga na ka in ta ti kya nia te ni opi ri nita<br />

ke. Oga ri ini ro ogiavetaro ma me ri. Ella dejó la<br />

calabaza y se fue al otro lado de la quebrada donde<br />

se sentó. Su mad re (lit. esa su madre) la esperaba,<br />

pero no regresó.<br />

V. oga, yó ga ri; -ri3 4.15.13.<br />

ogárika adv. si fuera, si hubiera.<br />

• Muchas veces se usa pa ra expresar la frustración o<br />

disgusto que resulta de haber esperado algo me jor o<br />

diferente a lo que sucedió. Oga ri ka non ka ma ke kame<br />

ti piragakempara, on ti ta ri noneantavagetute.<br />

Si yo hubiera muerto, estaría bien que llores, pero<br />

solamente estoy yendo de visita. Okantiro: “¿Tatam<br />

pa ni ro ro non ko no ga ke? ¿Ario tya ra na ga ke ri<br />

nonkonogantakemparira? Oga ri ka pa mu ma ge take<br />

na ka mo na, ario iro ro non ko no ga ke”. (Cuentan<br />

que) ella le dijo: “¿Qué cosa, pues, voy a mezclar<br />

(con mi ají)? ¿Dónde voy a conseguir yo algo pa ra<br />

mezclarlo? Si me hubieran traído siquiera un poco de<br />

chonta, lo habría mezclado con esto”. Sa amaataketyo<br />

oshi tea re, ogarikatyo ompisarotake, ontikyatari<br />

me cho kya ri ra. Con toda seguridad traerá su<br />

masato; (no es) como si fuera una anciana ya que<br />

to da vía es joven.<br />

oga ta ni adv. desde hace rato, mu cho tiempo ya.<br />

• Expresión de impaciencia que se utiliza cuando<br />

uno está apurado o quiere apurar a otra per so na que<br />

se demora y le hace perder la paciencia; pa ra dar<br />

aún más énfasis se agrega -tyo2 excl. con la idea de<br />

por mu cho rato ya, por largos momentos. ¡Tsa me nityo,<br />

oga ta ni pa ra tin ti va ge ta ke ka ra! ¡Vamos, pues,<br />

desde hace rato estás parado allí (conversando)! Ikemi<br />

ri iniavageti: “¡Katimaigerinityo oga ta ni!” Lo<br />

escuchó hablar: “¡(Mátalo) rápidito, pues, ya te estás<br />

demorando mu cho!”<br />

• Mayormente el verbo que sigue oga ta ni aparece<br />

con un sufijo irreal, aunque la acción empezó en<br />

el pa sa do y continúa hasta ahora. Ka ño ta ri cha pi<br />

ona ve ta ra ka ra ai ño ni, te ra ario ta ta ko na ompumageigena,<br />

pi ne ka mo na iro ro ko na ompumaigakena,<br />

te ra tyo, oga ta ni nonkotakiintevagete<br />

kaa ra se ku. (Cuentan que ella dijo:) Es como antes<br />

cuando vivían por ahí cerca, no me daban absolutamente<br />

na da, por ejemplo chonta, ni siquiera eso me<br />

daban, y por mu cho tiempo (he vivido) buscando<br />

cáscaras en la basura (para comer). Oga ri pi ren to<br />

pai ro tyo oki shi ri osu ra ri tsi te, ikan tu ma ta ke rora<br />

maa ni in ta ga ti tyo, itea ve ta ro te ra tyo age ri,<br />

oga ta ni tyo ya ko ta ke. Mi hermana se enoja mu cho<br />

con su marido: basta que él le diga cualquier cosita<br />

y cuando (quiere) compartir algo con ella, ella no lo<br />

recibe y él tiene que estar mu cho rato con la mano<br />

extendida.<br />

V. oga; -ni 1 4.15.4.<br />

oga tán ku ni adj.pron. grande (p.ej. una bola de pi ta o<br />

de jebe; testículos de ciertos animales).<br />

V. o 2 - Apén. 1; iga tán ku ni.<br />

oga ta ri adv. solamente eso, ya no más. Oga ri Ya ko nero<br />

oki sa ma ta na ka tyo okan ti ri otomi: “¡In kaa rata<br />

ke ni tyo in kaa ra ‘Inaa, inaa’, kon te ta na ke ni tyo<br />

ka me ti pa ga ke ro ra vi ro, nan ti po ve raa na ta ke!”<br />

Ova shi iki sa na ka, im po okantiri: “Choe ni nonkan<br />

tae ova shi ki sa na kem pa, oga ta ri no kan take”.<br />

(Cuentan que) Ya ko ne ro se molestó y le dijo<br />

a su hijo: “¡Desde endenantes estás fastidiándome<br />

‘Mamáa, mamáa’, sal, pues, tú a coger las (frutas)!”<br />

Así que él se molestó, entonces ella le dijo: “Por esta<br />

cosita que te he dicho te has molestado (lit. voy a decirte<br />

una cosita y vas a molestarse), pues solamente<br />

he dicho eso (y no era pa ra amargarse)”.<br />

V. oga; -tari Apén. 1.<br />

oga te ta ka ri V. ga te ta gan tsi.<br />

oga ti inan.pos. su esqueje (p.ej. de la yuca).<br />

V. iga ti, se ka tsi ga ti.<br />

oga túi ni adj.pron. grande (una extensión de terreno

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!