07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ga raa gan tsi 74 ga ra tsai ta gan tsi<br />

• Ga ra tyo, ga tyo y gaa tyo son formas enfáticas de<br />

ga ra que está compuesto de ga- neg. real y -ra subord.<br />

La variación gaa tyo, que parece ser una forma corta<br />

de ga ra tyo, la usa una per so na que está enojada o<br />

que se po ne caprichosa en contraste con ga ra ka ri<br />

quizás no que se usa como una forma cortés de negarse<br />

a algún pedido o sugerencia. Oki sa ka tyo Pa re ni<br />

ka ra okanti: “Mai ka im po ge rei ta ke na ri tyo no to-<br />

|| {yo ga ra gi to ta ka} vr. cortarse el pelo.<br />

V. ga raa gan tsi1 , gí to tsi.<br />

ga rá ka ri, gáa ka ri adv.neg. quizás no (modo real).<br />

No ki sa ni va ge ta ke in kaa ra, mai ka ta ta ri ka tyo gake<br />

na ne, gaa ka ri ka me ti no nai mai ka. Endenantes<br />

soñé (con algo muy raro); ya (no sé) qué me va a<br />

pa sar, quizás ya no vaya a estar bien.<br />

• Se puede usar ga ra ka ri como una forma más<br />

mie gi, gaa tyo no nei no gi to vai gi ra ma tsi gen ka”. diplomática o cortés de decir que uno no acepta<br />

(Cuentan que) Pa re ni se enojó mu cho y dijo: “Ahora hacer algo en vez de decirlo directamente usando<br />

me van a exterminar a to dos mis hijos, y no voy a ga ra. Ine vi ta ke na no to mi pi tsi nokantiri: “Ga ra-<br />

tener una descendencia numerosa (lit. no voy a ver ka ri nopimpi, oka tsi ta ke ta ri pi mo tia ku in kaa ra”.<br />

que haga multiplicar a la gente)”. ¡Ga ra tyo noa ti! Mi hijo me pidió miel, pero le dije: “Quizás no te la<br />

¡No voy a ir!<br />

vaya a dar, por que endenantes te estaba doliendo la<br />

V. te ra.<br />

barriga”.<br />

ga raa gan tsi1 {yo ga raa ke ro} vt. cortar (con un movimiento<br />

como cuando se sierra o se usan tijeras).<br />

V. ga ra; -rakari 4.15.11.<br />

gárara AU adv.neg. si no (modo real). Ga ra ra no ko gi<br />

Ma ke ro ko tsi ro no ga raa ke ri ra iva tsa gai ga kem- na ro, ¿ma tsi ario pa ga vea ke na pin ti gan ka ke napa<br />

ri ra. Trae el cuchillo y cortaré la carne pa ra que la ra? Si yo no quiero, ¿acaso vas a poder mandarme?<br />

comamos.<br />

V. ga ra; -ra 4.14.4.<br />

|| {yo ga raa ka } vr. cortarse (alguna par te del cuerpo). ga ra tin kaa ta gan tsi {yo ga ra tin kaa ta ke ri} vt. hacer<br />

Iro ro no ga raa ve ta ka ra iva tsa, im po no ga raa ka parar en el agua. Pa ma na ke ri ra pia ri ri nia te ni ku,<br />

na ko ku, otso yam pi ta ke ta ri ko tsi ro. Estaba cortan- tsi kya ni po ga ra tin kaa ta ke ri ka me ti pin ki va sado<br />

carne y me corté la mano, por que el cuchillo tenía no tae ri ra ipe ga se ta ka ro ra am po va tsa. Lleva a tu<br />

mu cho filo.<br />

hermanito a la quebrada y con mu cho cuidado hazle<br />

ga raa gan tsi2 {ya ga raa ke ro} vt. chancar o romper con<br />

los dientes (p.ej. pa ra abrir un ají o hueso). Yo ga ri<br />

pararse en el agua pa ra que lo bañes bien por que ha<br />

estado jugando en el barro.<br />

apa ya ga raa ton ki ta sa no va ge ti ro iton ki pa ge po- ga ra tin ka gan tsi {yo ga ra tin ka ke ri} vt. hacer parar,<br />

shi ni ri. A mi papá mu cho le gusta chancar los hue- hacer quedarse parado/a inmóvil. Ga ra po ga ra tinsos<br />

de toda clase de animales de caza con los dientes ki ri no to mi, te kya ishin tsi te. No hay que hacer<br />

(para chupar lo de adentro).<br />

parar a mi hijo, (porque) to da vía no tiene fuerza (en<br />

V. tin ka raa gan tsi, ga ka raa gan tsi.<br />

las piernas). Cha pi ipo ka ke ke ma ri ya maa ta paa ke<br />

ga raa tsai ta gan tsi {yo ga raa tsai ta ke ro} vt. cortar un<br />

poquitito (el canto o borde de una tela o cushma).<br />

V. ga ra tsai ta gan tsi; -a4 4.8.3.9.<br />

ga ra cha te ki ta gan tsi {yo ga ra cha te ki ta ke ri} vt. cortar<br />

el cabello a la altura de la nuca. Yo ga ra cha te ki tagan<br />

ta ka apa te ra ine gin te te ri, se te re ki gi se ma,<br />

yo ve ga ga ta ke ri. A mi papá le cortó el cabello a<br />

la altura de la nuca, y no le cortó bien, sino que le<br />

quedó mal y feo.<br />

ka ra oaa ku. Iton ka ve ta ka ri no to mi, te ra ira gavee<br />

ri, on ti ya ga ta pa nu ti ishi ga na ka in ke ni shi ku.<br />

Im po no pa ti ma ta ga ke ri otsi ti yo ga ra tin kai ri ovashi<br />

ima tai ri ai ki ro, ario na gai ga ke ri. Ayer un tapir<br />

vi no nadando por el río. Mi hijo lo baleó pero no lo<br />

pudo matar, sino que salió del agua y se fue corriendo<br />

por el mon te. Yo hice que el perro lo persiguiera<br />

haciéndolo quedarse parado hasta que mi hijo lo<br />

remató y lo pudimos coger.<br />

V. ga raa gan tsi 1 , cha té kin tsi.<br />

ga ra gi ta gan tsi {yo ga ra gi ta ke ro} vt. cortar algo pequeño<br />

y redondo. Pai ra ni opan ki ta ga ni ma vi ki anta<br />

oya shia ku, im po oti ma na ke ra osam pa ta na ke,<br />

yo ga ri su ra rie gi yo ga ra gii ga ke ro sei sei, iro ro kya<br />

tsi na nee gi oshin tsa gii ga ke ro ario pa tu pa ge ri ka tyo<br />

ka ra. Antiguamente se sembraban plan tas de ma vi ki<br />

en la cabecera; luego cuando (las semillas) estaban<br />

maduras, los hombres las cortaban sei sei; entonces<br />

las mu je res las ensartaban haciendo mu chos atados.<br />

V. ga raa gan tsi 1 , oki tso ki.<br />

ga ra gi to ta gan tsi {yo ga ra gi to ta ke ri} vt. peluquear,<br />

cortar el pelo de otro (lit. cortar la cabeza). Yo ga ri<br />

no to mi ite re gi se ta na ke ma ga ni ro igi to ku ova shi<br />

yo ga ra gi to ta ke ri iri ri ipiei ta ke ri ma ga ni ro isaamo<br />

koi ki ta ke ri. Mi hijo tenía muchas heridas en toda<br />

la cabeza, así que su papá le cortó el pelo rapándole<br />

y dejándolo calvo.<br />

V. o 1 - Apén. 1; ara tin ka gan tsi.<br />

ga ra ton ki ta gan tsi {yo ga ra ton ki ta ke ri} vt. cortar un<br />

hueso en pedazos.<br />

• El complemento del verbo se refiere al animal que<br />

es el dueño del hueso cortado. Yo ga ra ton ki ta ke ri<br />

ko ki iton ki oshe to oshintsatakerira pa gi ro onkiashitakemparira.<br />

Mi tío cortó en pedazos los huesos<br />

de maquisapa pa ra que mi tía los ensartara y los<br />

llevara como adorno en su cushma.<br />

V. ga raa gan tsi 1 , tón ki tsi.<br />

ga ra tsai ta gan tsi {yo ga ra tsai ta ke ro} vt. recortar el<br />

canto o borde (p.ej. de una tela o cushma).<br />

• Algunos usan este tér mi no pa ra referirse también<br />

a recortar el borde de un techo de hojas; otros usan<br />

yogaraakerora oka ra shi re ku pa ra esto. Ya ga ta kero<br />

ra ishitikakerora apa ivan ko, yo ga ra tsai ta ke ro<br />

onkametitakeniri ga ni ri avisagiseti. Cuando mi<br />

papá terminó de techar su casa (lit. amarrar su casa),<br />

recortó el borde (del techo) pa ra que sea bonito y no

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!