07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

pai ro sa ma ta gan tsi 348 pai ven ta gan tsi<br />

vez más ancho.<br />

V. pai ro ta gan tsi, ávo tsi.<br />

pai ro sa ma ta gan tsi {ipai ro sa ma ta ke} vi. estar o<br />

ser grande (p.ej. el cuerpo de un pá ja ro, un animal<br />

chico). Yo ga ri in ku te ika ño ve ta ka ri tao ti, kan tanki<br />

cha choe ni ipai ro sa ma ta ke. El pá ja ro in ku te es<br />

parecido al chao ni, pero es un poco más grande.<br />

V. pai ro ta gan tsi, isa ma.<br />

pai ro shi cha ki ta gan tsi {ipai ro shi cha ki ta ke} vi. estar<br />

o ser un po qui to grande (p.ej. una yuca que apenas<br />

ya se puede comer, un bebé recién na ci do que ya<br />

está comenzando a crecer un po qui to, un animalito<br />

flaquito que ya está engordándose un poquito). Impo<br />

gi ni ia ta ke no to mi in ke ni shi ku inea ke tsi ge ri<br />

ki te shi cha ki ri. Iri ro ri pin kan te choe ni ipai ro shicha<br />

ki ta ke ya vi sa ke ri tsin tsi po ti. Después mi hijo<br />

fue al mon te y vio un frailecito amarillo tsi ge ri. En<br />

contraste con el frailecito tsin tsi po ti, ése es un poqui<br />

to más grande.<br />

V. pai ro ta gan tsi, shi chá kin tsi.<br />

pai ro ta gan tsi {ipai ro ta ke} vi. estar, ser o hacerse un<br />

poco grande o más grande. Yo ga ri ki ri ge ti ityo miani<br />

ina ke. Yo ga ri kon ka ri choe ni ipai ro ta ke isa maku.<br />

El pá ja ro carpintero ki ri ge ti es chico. El kon ka ri<br />

tiene el cuerpo un poco más grandecito.<br />

pai ro tsei ta gan tsi {ipai ro tsei ta ke} vi. hacerse más<br />

grandes o gruesas (p.ej. las puntas de la luna octante).<br />

An ta ri ikyaen ka ra nea gan taa cha ka shi ri,<br />

maa ni chei ni ina ke, im po ario mpa ipai ro tsei ta nake.<br />

La luna nueva (lit. cuando la luna recién se hace<br />

ver) es pequeña como un palito con puntas en ambos<br />

extremos, luego poco a poco se va haciendo más<br />

gruesa.<br />

V. pai ro ta gan tsi, itsei.<br />

páita adv. más tarde (del mis mo día). Mai ka noa ta ke<br />

ka ma ti kya. Pai ta on cha pi ni ta nae ra pa shi ta kotae<br />

na ri ra noa ta va ri te. Ahora voy río abajo. Más<br />

tarde, cuando comience a anochecer, encierra a mis<br />

gallinas.<br />

pai ta gan tsi {ipai ta ke ri} vt. poner nombre a, llamar;<br />

mencionar el nombre de. An ta ri oko naa ta ga ni ra,<br />

te ra im pai ten ka ni ma ran ke ka me ti in ti ma ke ni ri<br />

shi ma. Cuando se pesca con barbasco, no se menciona<br />

el nombre de una serpiente pa ra que haya pescado.<br />

|| {ipai ta ka} vr. llamarse, tener nombre. —‍‍‍¿Tya ra<br />

opai ta pi ni ro? —‍‍‍Onti opai ta Ma ria. —‍‍‍¿Cómo se<br />

llama tu mad re? —‍‍‍Se llama María.<br />

♦ Tradicionalmente, en lugar de nombres, se usaban términos de<br />

parentesco (véase ita gan tsi), nombres de flora y fauna, apodos o<br />

términos de cariño pa ra referirse o dirigirse los unos a los otros. La<br />

respuesta a la pregunta ¿Tya ra pipaita? ¿Cómo te llamas? era Te ra<br />

nompaitempa. No tengo nombre (lit. no me llamo). Además de que<br />

no se ponían nombres a los bebés cuando nacían, debido quizá en<br />

par te al hecho de vivir en grupos tan pequeños que bastaban los<br />

términos de parentesco pa ra identificar a los individuos, la declaración<br />

que uno no tenía nombre era una manifestación del valor que<br />

se daba a la humildad, y decir que uno no tenía nombre equivalía a<br />

decir que era una per so na humilde. Sin embargo, la mayoría tenía<br />

sobrenombres o apodos derivados del ambiente, como por ejemplo,<br />

Pachantaro Morfo azúl (mujer), Pirishi Tu rabo (mujer), San kena<br />

ri Pintado con diseños (mujer), Shia ni Oso hormiguero (varón),<br />

Monchoki Mono chusna (mujer), Mankori Paucar (varón), Mae ni<br />

Oso (varón). También muchas personas tenían apodos derivados de<br />

acontecimientos chistosos o raros, defectos físicos, etc.; por ejemplo,<br />

había una mu jer que se llamaba Mae ni por que cuando su mad re estuvo<br />

embarazada de ella, comió carne de oso y luego tuvo un par to<br />

muy difícil. Había otra mu jer que tenía varios hijos pero solamente<br />

uno de ellos le obedecía y hacía lo que ella le mandaba hacer. Ella<br />

comenzó a decirle siempre Nomperane A quien mando a hacer todo;<br />

poco a poco to dos comenzaron a decirle Omperane A quien ella<br />

manda a hacer todo y llegó a llevarlo como nombre hasta que por fin<br />

terminó siendo el apellido actual de toda la familia. También había<br />

un hombre que se quemó toda la coronilla en la candela cuando era<br />

bebé y nunca volvió a tener pelo en esa par te de ma ne ra que to dos<br />

lo llamaban Pankanti Coronilla calva. Yametanakaro ipaitaigirira<br />

ova shi yashintanakaro. Se acostumbraron a ser llamados por<br />

(algún apodo) y llegó a ser su nombre ver da de ro (lit. y se adueñaron<br />

de ello)<br />

Muchas veces se hace uso de la palatalización en la formación<br />

de los términos de cariño tal como se usa el sufijo -ito en <strong>castellano</strong>;<br />

por ejemplo, noshivichanchate mi bejuquito viene de no shi vitsa<br />

te mi bejuco. Otros ejemplos son: noganirioarite mi lorito kaniro,<br />

nogashantyoirite mi cría del loro ka san to, usado con frecuencia<br />

entre hombres; notomi/noshinto machantiriki mi flaquito/a que<br />

viene de ma tsan ti; notyomiroki mi hijito chiquitito bonito de no tomi;<br />

putyororo mi pa ja ri to putororo, usado pa ra tratar a un hermano.<br />

Otros términos se usan sin cambiarlos: takokoni (mi hijita es)<br />

una rana pequeñita; tam pia (mi hijita pequeñita es) un viento.<br />

• Cuando se usa pai ta gan tsi en forma negativa,<br />

mayormente in di ca que el sujeto no tiene importancia<br />

o no vale na da, mientras que en la forma positiva<br />

in di ca lo contrario. Ari sa no ri ka ipai ta ka se ri pi ga ri<br />

pa ti ro impavitake in cha kii. Yo ga ri te ri ra im paitem<br />

pa on ti ri ra ya ma ta ga ka, im pe vi ri gii ta na ke ro<br />

in cha kii. Si (un hombre) es un ver da de ro chamán<br />

(lit. se llama chamán), va a hacer su escalera de un<br />

solo palo (con solamente un peldaño). El que no es<br />

auténtico (lit. que no tiene nombre), sino que está<br />

engañando, la va a hacer (de dos palos) con mu chos<br />

peldaños. Iro roo ka ri ikan ta ke ri ra ani oka iri vi re,<br />

¡tyaatirityo mai ka!, ompaitumatempa no vuo ki roka<br />

ri. (Cuentan que él dijo:) —‍‍‍Será ésta la trampa de<br />

la que me habló mi cuñado, pero ¡esto no vale na da!,<br />

ni merece ser llamado trampa (lit. no se llama nada)<br />

y soy capaz de botarla. Oga ri novagirote ari sa notyo<br />

opaitaka on ko va ge ta ke ra, onkotimoigakerira<br />

isekataigakempara ta va gei ga tsi ri ra. Mi sueg ra es<br />

muy buena cocinera (lit. eso verdaderamente se llama<br />

cocinar) y cocina pa ra los trabajadores pa ra que<br />

coman (bien).<br />

V. vái ron tsi.<br />

paitiro adj.inan. uno/a (p.ej. una bola de pi ta, un fruto<br />

de tamaño regular).<br />

V. pá ti ro, oi.<br />

paitsíkite V. ái tsi ki.<br />

pai ven ta gan tsi {ya pai ven ta ka ri} vtr. amontonarse<br />

en uno (p.ej. pecados, calumnias, trabajos o varias<br />

enfermedades; tener mu chos visitantes). Na ro ri<br />

omi rin ka ipo ka pi nii gi inea pi nii ta na ra ¡tya ri ka!,<br />

ya pai ven tai ta na ke na tyo ka ra, ineai ta ke na ta ri

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!