07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

savotaroki 425 sei sei sei<br />

Isa vo ta ra ana ne ki ime cho ve ta ka, te ra iri sa raako<br />

te. Cuando un niño nace dentro del amnios (lit.<br />

cuando nace cubierto), no se rompe (la membrana<br />

amniótica) en que está.<br />

savotaroki inan. esp. de arbolito de tamaño regular.<br />

▲ Produce flores blancas muy bifurcadas y fragantes, y semillas<br />

amarillas que son una de las comidas favoritas de los pájaros.<br />

♦ En su época, se llena con palitos pegajosos tsigarintsi pa ra<br />

coger pájaros.<br />

V. shi ma to na ki.<br />

sa vo ven ki ki inan. esp. de juncia (reg. piripiri; lit. piripiri<br />

pa ra los amnios).<br />

♦ Tradicionalmente se machucaban los rizomas, se los mezclaban<br />

con agua tibia y esto se daba de tomar a una mu jer con dolores de<br />

par to pa ra que la criatura naciera rápidamente.<br />

V. sa vo rin tsi, ivén ki ki, ana ne ki ven ki ki.<br />

sa vo vio ta gan tsi {isa vo vio ta ka} vr. acurrucarse. Avoga<br />

ke ri no vi sa ri te in ka ni ika tsin ka ta na ke te ni ge<br />

ira ga veae iroa naem pa ra, on ti isa vo vio ta na ka ikemi<br />

san ta ko ta na ka. A mi abuelo le cogió la lluvia y le<br />

dio tan to frío que ya no podía moverse, sino que se<br />

acurrucó (dentro de su cushma) y se quedó inmóvil.<br />

An ta ri cha pi iti kai ga nai ri ra no to mi ata va, te ra<br />

ira ga nae ri no van tyo ne iri ro ri. Oku ta gi te ve ta naka<br />

no nei ri sa vo vio ta ka so tsi mo ro ku ata va na ki ku.<br />

Ma tsi ario ko na te ra iro gem pa ri ma tson tso ri. Ayer<br />

cuando mi hijo encerró a las gallinas (por la noche),<br />

no recogió a mi pato. Al día siguiente, lo vi acurrucado<br />

en la puerta del gallinero. Felizmente no se lo<br />

comió el tigrillo.<br />

V. sa vo ta gan tsi, opio.<br />

sávuri [del cast.] inan.<br />

sa vu ri<br />

machete; sable.<br />

seei kó ta re onom. acción de desgarrar algo (p.ej. el<br />

oso).<br />

V. ki chan ka gan tsi.<br />

seei pá tsa re onom. acción de morder sacando un pedazo<br />

de carne (p.ej. el lagarto).<br />

V. pa rí ko ti.<br />

se ga inan. ungurahui (esp. de palmera).<br />

se ga ki inan. fruto o pepa<br />

del fruto de la palmera<br />

ungurahui.<br />

V. se ga, oki tso ki.<br />

segámai m. esp. de demonio.<br />

♦ Tradicionalmente se pensaba<br />

que vivía en las peñas; se<br />

decía que era semejante al oso<br />

hormiguero pero más grande<br />

y más peludo, con un hocico<br />

muy largo, ojos rojos grandes y<br />

pelo largo del color de la pelusa<br />

se ga<br />

morada que se encuentra en la<br />

unión de las hojas de la palmera ungurahui. Se cuenta que aunque<br />

hoy en día no se le ve, antiguamente se le veía y era muy temido<br />

por el mu cho daño que se creía hacía a la gente; cuando llegaba<br />

sonaba desde lejos jmmmmmmmm jmmmmmmmm y hacía que<br />

lloviera torrencialmente y que se produjera un ventarrón muy<br />

fuerte.<br />

V. se ga, ímai.<br />

segánkeni m. esp. de serpiente negra muy larga y<br />

venenosa.<br />

V. se ga, ma ran ke, atsan tsa ta gan tsi.<br />

se ga shi inan. ungurahual; hojas de ungurahui.<br />

V. se ga, oshi.<br />

se gia gan tsi {ise gia ke ro} vt. limpiar o secar frotando<br />

con la mano o con un trapo (p.ej. semillas, dientes,<br />

huevos). Oga ri ma se ro ono shi ka na ke ai, ovi ka giti<br />

ro vi ka gi, vi ka gi, ku ta shin tsa ki ma ta ke tyo, oseka<br />

ta na ka se ka, se ka. Im po aga ta nai ra otso ki gi tanai<br />

ro tso ki gi, tso ki gi, oki va gi ta nai ro, ose gia nai ro<br />

ton, ton, opo na gi ta nai ro oya gai ro. (Cuentan que)<br />

el sapito sacó su dentadura (que tenía envuelta),<br />

la colocó en la boca en (sus dos) filas bien blancas<br />

vi ka gi, vi ka gi y comenzó a comer se ka se ka. Cuando<br />

terminó, la sacó de nuevo tso ki gi, tso ki gi, la lavó, la<br />

secó ton, ton, y la envolvió otra vez.<br />

V. se ta gan tsi, oki tso ki.<br />

segiriki inan. 1. esp. de árbol. ▲ Las semillas son alimento<br />

de las pavas y de los paujiles; son amar gas y venenosas. ♦ Se utiliza<br />

la madera en la construcción. 2. requia (esp. de planta).<br />

♦ Se raspan las raíces, se mezclan las virutas con agua en un pocillo,<br />

se bota el afrecho y se to ma pa ra ser buen cazador.<br />

sé go ri m. sunca, zunca (esp. de pez).<br />

▲ Es de más o menos 23 centímetros de largo y tiene la forma de<br />

un súngaro en miniatura.<br />

segorikáshiki inan. caimitillo (esp. de caimito chico<br />

silvestre).<br />

▲ Produce frutos dulces; la madera es dura.<br />

♦ Se usa la madera pa ra hacer horcones, mangos de hachas, etc.<br />

V. sé go ri, oka shi, oki tso ki.<br />

se gu raa se ta gan tsi {ise gu raa se ta ke ro} vt. hacer<br />

muecas abriendo la boca en forma exagerada. ¡Ariori<br />

ka tyo non ka ño ta kem pa mai ka pai ra ta ma ta ke na<br />

se gu raa se ma ta ke na! ¡Que voy a tener así una boca<br />

tan deforme!<br />

♦ Se abre hacia las orejas o desde arriba abajo, pa ra burlarse de<br />

alguien que abre la boca demasiado o pa ra defenderse contra la<br />

misma crítica.<br />

V. gú ra tsi; -a 4 4.8.3.9; -se 4.8.3.13.<br />

se gú ton tsi {isé gu to} inan.pos. estómago.<br />

|| {osé gu to} médula de un palo; par te carnosa interior<br />

del ají, calabazas y ciertas cañas, frutas, camotes y<br />

sachapapas; el revés de una tela. Yo ga ri no vi sa ri te<br />

te kya iro go te iro ga gu tem pa ra, omi rin ka tyo yo gagu<br />

ta ra iman cha ki, on ti yo ga gu ta ro ose gu to ku. Mi<br />

nieto no sabe to da vía vestirse, cada vez que se po ne<br />

su cushma, se la po ne al revés.<br />

V. né gi tsi.<br />

sei, seei onom. acción de herir (p.ej. mordiendo, desgarrando,<br />

recortando).<br />

V. tsi ka gan tsi, sei ta gan tsi 1 .<br />

sei sei sei onom. sonido y acción de cortar, recortar<br />

con cuchillo, raspar con los dientes, cepillar, etc.<br />

V. ga ra gi ta gan tsi, ka tsi von ka gan tsi, sei ta gan tsi 1 , to vi ta gan tsi.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!