07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

tsa gom pu ta gan tsi 520 tsamépage<br />

tsa gom pu ta gan tsi {otsa gom pu ta ke ri} vt. cargar o<br />

llevar en un cabestrillo,<br />

correa o cargador (p.ej.<br />

pa ra un bebé o niño<br />

pequeño, un brazo fracturado).<br />

Okan ta ka ni<br />

otsa gom pua va ge ta ke ri<br />

oto mi, te ra ogui tu ma teri.<br />

Ella carga a su hijito<br />

constantemente y nunca<br />

lo baja.<br />

otsagomputakerira oto mi<br />

|| {itsa gom pu ta ka} vr. estar cargado/a en una correa.<br />

Yo ga ri oto mi no shin to pai ro tyo isen ka ta. An tari<br />

itsa gom pu ta ka ra, ario te ni ro ro iri ra gem pa. Mi<br />

nieto (lit. el hijo de mi hija) es muy llorón. En cambio<br />

cuando está cargado en un cabestrillo, no llora.<br />

tsai ta gan tsi {itsai ta ke ro} vt. poner en una fila. Ipanki<br />

ta ke apa pa rian ti on ti itsai ta ke ro an ta itsa maire<br />

ku. Mi papá sembró plátanos en una fila allá en su<br />

chacra.<br />

|| {itsai ta ka} vr. formar una cola larga, estar en fila<br />

(p.ej. gente, plan tas sembradas, casas). Im po gi ni<br />

ia ta ke an ta ya nui ge ta ke ra, ka tsi ke tyo inei ike naiga<br />

paa ke itsai se va gei ga paa ka to vai ni ka ra ipo santei<br />

ta na ka tyo sa ma ni, shin to ri, sha ro ni, ma ni ro,<br />

ke ma ri. (Cuentan que) luego se fue por allí a cazar,<br />

y de repente vio que venían en fila toda clase de animales<br />

como majás, sajino, añuje, venado, tapir.<br />

V. otsai.<br />

tsa ka gan tsi1 AU {itsa ka ke ro} vt. teñir. Osaan ka ve tanaa<br />

no man cha ki, aga shi taa na ro ina po tso ta ro ki<br />

otsa kaa na ro oki raa sa ma ta nai. Mi cushma estaba<br />

despintándose, y mi mad re cogió la corteza del árbol<br />

po tso ta ro ki y la tiñó; ya está toda roja otra vez.<br />

V. viin ka gan tsi BU.<br />

tsa ka gan tsi2 {atsa ka ke ri} vt. apretar demasiado (p.ej.<br />

una pulsera, ropa). Atsa ka na ke na no ma re oga tsita<br />

na ke na, ova shi no va tua ko ta ke ro. Mi pulsera<br />

me apretaba demasiado y me hacía doler, así que la<br />

corté.<br />

tsá ki tsi {itsa ki} inan.pos. cintura; de la cintura pa ra<br />

abajo.<br />

• La forma dim. -chaki aparece en temas compuestos<br />

que se refieren a la acción de cinturonear o abrir un<br />

árbol pa ra tumbarlo y a la acción de labrar o tallar<br />

madera pa ra sacar una par te más angosta o una<br />

punta (p.ej. nagachakiakero pa ria he terminado de<br />

cinturonear el tornillo; itochakitakero ivia ne otsi tiku<br />

on ti ri oya shi ku él talla su arco en los dos extremos<br />

pa ra sacar las puntas).<br />

tsa ku ga gan tsi V. tsa kun ka gan tsi.<br />

tsa ku ga ko ta gan tsi V. tsa kun ka ko ta gan tsi.<br />

tsa kun ka gan tsi, tsa ku ga gan tsi {itsa kun ka ke ro,<br />

yon tsa ku ga ke ro} vt. agitar, sacudir. Oko no ga ka<br />

tsi na ne te ra aga vee ome cho te ra, on ti itso maa kero<br />

oji me itsa kun ka ke ro ova shi ipa ri ga na ke. Hay<br />

algunas mu je res que no pueden dar a luz, entonces<br />

sus maridos las levantan de sus brazos sacudiéndolas<br />

y (el bebé) comienza a bajar (lit. caer).<br />

• Algunos afirman que las variaciones son intercambiables;<br />

otros afirman que se usa tsa kun ka gan tsi para<br />

agitar o sacudir cosas (p.ej. un frasco de medicina),<br />

y tsa ku ga gan tsi pa ra sacudir a una per so na (p.ej.<br />

una mu jer que está de parto).<br />

V. cha kun ka gan tsi.<br />

tsa kun ka ko ta gan tsi, tsa ku ga ko ta gan tsi {itsa kun kako<br />

ta ke ro, yon tsa ku ga ko ta ke ro} vt. agitar, remover,<br />

dar una sacudida a (algo contenido, como p.ej.<br />

medicina en un frasco, ma sa to en una calabaza, un<br />

feto). An ta ri on ka raem pa ra tsi na ne aka mon ki tira,<br />

on tsa kun ka ko ta ke ri oa na ne ki te ime cho ta ke<br />

te kya ira ga tem pa. Si una mu jer embarazada se cae,<br />

da una sacudida al bebé y nacerá antes de tiempo.<br />

V. la nota en tsa kun ka gan tsi; -ako 4.8.1.1; cha kun ka ko ta gan tsi.<br />

tsa mai rin tsi {itsa mái re} inan.pos. chacra, tierra cultivada,<br />

tierra rozada (reg. roce).<br />

♦ Se dice que en las épocas pasadas, las chacras tenían forma<br />

triangulada; la par te ancha opuesta a la punta, fue designada ótsiti<br />

su comienzo; la punta fue designada oya shi su terminación. No<br />

se sembraban las plan tas en filas o tiras sino de cualquier ma ne ra<br />

entre los troncos caídos, etc.<br />

tsa mai ta gan tsi {itsa mai ta ke ro} vt. cultivar una chacra;<br />

limpiar de hierba mala. Itsa mai ta ke ro apa itsamai<br />

re kaa ra gi te ma. Mi papá ha cultivado su chacra<br />

y está muy limpia.<br />

|| {itsa mai ta ke} vi. cultivar, trabajar en la chacra;<br />

limpiar de hierba mala. Ikanti: “No kan ta ke ta ri<br />

ario mpa oke tyo non tso ten ka ke ro no tsa mai re, impo<br />

non ka mo ta ke”. Im po oku ta ia tai itsa mai va getai<br />

ra. (Cuentan que) él dijo: “Ya te dije que primero<br />

voy a terminar (la limpieza de) mi chacra, y después<br />

iré a secar un brazo”. Entonces al día siguiente siguió<br />

trabajando en limpiar (su chacra).<br />

V. ya shin ka gan tsi.<br />

tsa mai ta ko ta gan tsi {itsa mai ta ko ta ke ro} vt. cultivar<br />

o limpiar de hierba mala alrededor de algo. Itsa maita<br />

ko ta ke ro sa ri ge mi ne ki om po te in tsi koi ta ke ro ra.<br />

Él estaba cultivando alrededor del cacao pa ra poder<br />

cosecharlo.<br />

V. tsa mai ta gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

tsa me; tsáa me exhort. vamos; ¡vamos!<br />

tsamékario exhort. ¡vamos rápidamente! ¡Tsa me ka rio<br />

shi gai ga na ke, no ke ma koi ga ke ri po kai gai ai gan kitsi<br />

ri ra ka ton ko ya maen kai ga ke me ren tsi! ¡Vamos<br />

rápidamente (a escaparnos), por que he escuchado<br />

que los que fueron río arriba regresan trayendo la<br />

gripe!<br />

V. tsa me; -kario 4.15.6.<br />

tsaménityo exhort. ¡vamos, pues!<br />

• Denota un poco de impaciencia. ¡Na ro nokantavetakempi<br />

ga ra pi po ki, ariompani pishintsitanakeri,<br />

mai ka ri tsa me ni tyo! ¡Yo te dije que no debías de<br />

venir pero tú insistías, (así que) ahora, pues, vamos!<br />

V. tsa me; -nityo Apén. 1.<br />

tsamépage exhort. ¡vamos rápidamente!<br />

▪ ¡tsa me pa gé ni tyo! ¡vamos, pues, rápidamente!<br />

V. tsa me; -page 7.3.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!