07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

pam pá tui 352 pa mua ta gan tsi<br />

ko nea gi te va ge ta ke. Aquel cerro que se ve desde<br />

aquí es pura pam pa en la cumbre, al subir allá todo<br />

se ve bonito.<br />

V. pam pá tui.<br />

pam pá tui [del quech.] {ivam pa túi re} inan. espacio<br />

libre alrededor de la casa, patio.<br />

V. pam pa ta gan tsi, otui, ta ro ga gan tsi.<br />

pam pia ta gan tsi {ipam pia ta ke ri} vt. seguir las huellas<br />

o el rastro de una per so na o un animal; seguir un<br />

camino o riachuelo; guiarse con una raya u otra cosa<br />

pa ra hacer algo. Yo ga ri apa ata ke im pam pia ta nake<br />

ri ra ke ma ri iken ta ve ta ka ri ra icha te ra ira gavee<br />

ri. Mi papá ha ido a seguir las huellas del tapir<br />

que hirió mi hermano, pero no pudo matarlo. An ta ri<br />

okya ra ise ron ka na ke ivi to ko ki, oke tyo itsa pa take<br />

ro tsi men ki to ku opo te iro ro ri ipam pia ta na ke<br />

ika ra ta na ke ro ra iki gan ta na ke ro ra. Cuando mi tío<br />

estaba comenzando a hacer su canoa, primeramente<br />

hizo una raya con carbón pa ra poder guiarse con<br />

ella mientras la cortaba y tallaba (lit. se excavaba) el<br />

interior.<br />

pam pia ta ko ta gan tsi {ipam pia ta ko ta ke ri} vt. imitar,<br />

seguir como modelo. Yo ga ri ige in ti ipam pia ta koti<br />

apa tya ri ka ikan ti ro yo ve tsi ki ra ivan ko, ario<br />

ika ño ta ga ka ro iri ro ri. Mi hermano siempre imita a<br />

papá en la ma ne ra de hacer su casa y hace todo de la<br />

misma ma ne ra que él lo hace.<br />

V. pam pia ta gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

pam pi vo ki ta gan tsi {ipam pi vo ki ta ke ro} vt. seguir la<br />

huella de un palo que está siendo arrastrado; seguir<br />

las señales dejadas en un camino (p.ej. huellas, palos<br />

o bejucos cortados o rotos); seguir un camino o trochita<br />

casi invisible buscándola mientras uno camina.<br />

“Iro ro pim pam pi vo ki ta na ke oka avo tsi pi neaero<br />

ni ri pi tsi ro, ga ra pia tan ta ro pa shi ni”. (Cuentan<br />

que él le dijo): “Hay que seguir este camino pa ra<br />

encontrar a tu hermana y no ir por otro”. Pia ta keri<br />

ka pin ke na va ge te ra pi nea mpo gi te ta ke na ri ka<br />

na ga vea ke ro no ke na na ke ra, iro ro tyo pim pam pivo<br />

ki ta na ke. Si vas de caza y ves señales por donde<br />

he pa sa do por ahí, las debes seguir.<br />

V. pam pia ta gan tsi, ávo tsi.<br />

pam po giaa ta gan tsi {ipam po giaa ta ke ro} vt. 1. mirar<br />

al agua. Cha pi noa tu ti ka ma ti kya no ma gu ti<br />

ma va ti, im po no po ka ve taa ra no ne ven ta paa ka ri<br />

apa pam po giaa ta ke so re re, inea ke ta ri no pe ga kara,<br />

ario inei ri ta ta ri ga ke na. El otro día fui río abajo<br />

donde me quedé tres días, y cuando regresé, desde<br />

lejos vi a mi papá (sentado en la orilla) mirando al<br />

río so re re, por que veía que no regresaba pronto, y<br />

pensó que tal vez me hubiera pa sa do algo. 2. mirar<br />

los ojos de alguien. Atsi pam po giaa te na no kia ku<br />

te ri ka ra non tso kiaa ta na kem pa, no man tsi ga vage<br />

ta ke ta ri to vai ti ku ta gi te ri. A ver, mira mis ojos<br />

(para ver) si no se han hundido, por que he estado<br />

muy enfermo por varios días.<br />

V. pam po gia gan tsi, óa ni.<br />

pam po giaa ta ko ta gan tsi {ipam po giaa ta ko ta ke ri} vt.<br />

mirar a alguien o algo que está en el agua. Inea va keri<br />

ito mi akya iki via ta na ke ipam po giaa ta ko ta ke ri<br />

tya ta ke ri ka in kon tea ta nae. Vio a su hijo zambullirse<br />

y se quedó mirando pa ra ver por dónde saldría<br />

otra vez del agua.<br />

V. pam po giaa ta gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

pam po gia gan tsi {ipam po gia ke ri} vt. mirar, observar.<br />

Yo ga ri apa ipam po gia ke ri ka na ri tya ne ni ri ka iraga<br />

ta ke an ta, im po iria ta ke ra ira ma tsin ka na ke ri ra<br />

in ken ta ke ri ra. Mi papá está observando muy bien a<br />

la pa va pa ra ver en qué par te va a posarse; luego irá<br />

con mu cho cuidado a flecharla.<br />

|| {ipam po gia ke} vi. mirar. An ta ri no tua ko ta na ke ra<br />

nom po ka ke ra aka, no nea na ke ro ina ai ño opampo<br />

gia ke so re re. Al salir, bajándome por (canoa) para<br />

venir por acá, vi a mi mamá que se quedó mirando<br />

fijamente por mu cho rato so re re.<br />

pam po gia ko ta gan tsi {ipam po gia ko ta ke ri} vt.<br />

1. cuidar (lit. mirar) por otra per so na. Ka ma ni<br />

noa ta ke no ma ga va ge te ra ka ton ko, pim pam pogia<br />

ko tae na ri ra noa ta va ri te pa shi ta ko tae na ri ra<br />

ga ni ri yaa ga ti. Mañana voy a pa sar algunos días (lit.<br />

dormir por un tiempo) río arriba, y vas a cuidar a<br />

mis gallinas y encerrarlas (todas las noches) pa ra que<br />

(los tigrillos) no se las coman. 2. observar lo que<br />

otro está haciendo. Yo ga ri ani inei ri ito mi ike na pai<br />

ya ra tin ka paa ke ipam po gia ko ta ke ri ra ipi rea va geta<br />

ke ra se ka tsi. Mi cuñado vio a su hijo acercarse y<br />

pararse donde (estaba) él observándole cortar ramas<br />

de yuca.<br />

V. pam po gia gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

pampogiiririra po rea tsi ri inan. girasol (lit. lo que<br />

mira al sol).<br />

▲ El girasol no es originario de la zona del AU, pero ahora abunda<br />

ahí.<br />

V. pam po gia gan tsi, po rea tsi ri.<br />

pam pó ki ri adj.sust. que sigue el camino.<br />

♦ Tradicionalmente se aplicaba este tér mi no, y su equivalente<br />

pampokitirorira ávo tsi, al demonio ka su va re ri ni y al pa ja ri to de<br />

mal agüero que se pensaba era una manifestación de éste.<br />

V. pam po ki ta gan tsi, ka su va ré ri ni.<br />

pam po ki ta gan tsi {ipam po ki ta ke ro} vt. seguir un<br />

camino o una trocha. Cha pi pa ni ro no ton ka ke mani<br />

ro no ton ki voa ka ro ra opam po ki ta ke ra avo tsi.<br />

Ayer maté a un venado al encontrarlo caminando por<br />

el camino.<br />

V. pam pia ta gan tsi, ávo tsi.<br />

pampokitirorira ávo tsi V. pam pó ki ri.<br />

pamporetsa V. po ré tsan tsi.<br />

pa mua ta gan tsi {opa mua ta ke ri, opa mua ta ke} vt., vi.<br />

coger o sacar algo de un río o quebrada metiendo las<br />

manos en el agua.<br />

• Mayormente se usa pa ra referirse a buscar carachamas<br />

o boquichicos debajo de las piedras en una quebrada.<br />

Ikantiro: —‍‍‍¿Tya ra pa ga ke ri eta ri? Okanti:<br />

—‍‍‍Onti pamuatakeri no shin to. —‍‍‍¿Dónde has<br />

conseguido estas carachamas? —‍‍‍él le preguntó. —‍‍‍Mi<br />

hija las cogió (sacándolas de debajo de las piedras en<br />

la quebrada) —‍‍‍ella respondió.<br />

♦ Tradicionalmente, buscar carachamas de esta ma ne ra era oficio

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!