07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

pitentagáiro 387 pí ti ro<br />

V. pi te ni; -vati Apén. 1; pi te ní va ni.<br />

pitentagáiro V. iten ta gái ro.<br />

pitepágeni adj.an., pron.impers. cuatro, dos por dos.<br />

V. pí te ni; -page 1.3.2.<br />

pitepageni atankitsi<br />

pi te pa ge ta gan tsi {ya pi te pa ge ta ka} vr. ser cuatro.<br />

An ta ri okya ra in ta ga ni ina ve ta no van tyo ne ma vani,<br />

im po opaa na pa ni ro pi ren to, iri ro ya pi te pa geta<br />

ka. Al principio tenía solamente tres patos (lit. mis<br />

patos eran tres), y después mi hermana me dio uno:<br />

con eso ya son cuatro.<br />

V. pí te ni, pí te ti; -page 4.15.7.<br />

pitepágeti adj.inan., pron.impers. cuatro, dos por dos.<br />

V. pí te ti; -page 1.3.2.<br />

píteri m. esp. de boquichico en miniatura (esp. de pez).<br />

pi te ro rea gan tsi {ya pi te ro rea ke ri} vt. hacer lo mis mo<br />

a dos personas, animales o cosas (p.ej. exterminarlos,<br />

matarlos, casarse con dos hermanas).<br />

• Para usar este tér mi no tiene que haber habido<br />

solamente dos, de ma ne ra que se hace lo mis mo a<br />

los dos. Na ga ve ta ka pi te ni igi tso ki ken tso ri, im po<br />

nogashiriakeri avo tsi ku napiteroreakeri. Cogí dos<br />

huevos de perdiz, y luego los hice caer en el camino<br />

rompiéndolos. Yo ga ri apa iti ma shi ta ke sa ma ni,<br />

pi te ni ro ipokagetake, im po iton ka ke ri ya pi te rorea<br />

ke ri. Mi papá estaba acechando majás, y vinieron<br />

dos al mis mo tiempo, entonces él les disparó matando<br />

a los dos. Yo ga ri no to mi ya ga ke ro iri shin to igoki<br />

ne itentagantaaro ovi ren to te yapiteroreakero.<br />

Mi hijo se casó con la hija de su tío y con su hermana,<br />

(de ma ne ra que se casó con) sus dos hijas (y su<br />

tío ya no tiene más hijas solteras).<br />

V. pí te ni, pí te ti; -ro3 Apén. 1; -re2 4.8.3.11.<br />

pi te ta gan tsi {ya pi te ta ke ro} vt. hacer algo con dos<br />

cosas o personas a la vez (p.ej. tener dos mu je res,<br />

agarrar dos ollas con una sola mano). Iti mai gi matsi<br />

gen ka ima ga va gei gi pi te ni iten ta ri iri ren ti.<br />

Yo ga ri an ta ri ni ya pi te ti ro ovi ren to te ya gi ro ra.<br />

(Cuentan que) había dos hermanos que vivían juntos.<br />

El mayor tenía dos mu je res que eran hermanas (lit. el<br />

mayor hizo lo mis mo con su hermana tomándola).<br />

|| {ya pi te ta ka ri} vtr. hacer pareja, tener a otra per so na<br />

como compañera; hacer algo con otra per so na (p.ej.<br />

cargar algo entre dos personas, cantar dos personas<br />

del mis mo libro). Yo ga ri ko ki pa ni ro ima ga va geti<br />

pa ri ko ti in ta ga ni iten ta ro pa gi ro, kan tan ki cha<br />

mai ka ia ta ke ra icha, iri ro ko na ya pi te ta ka. Mi<br />

tío vivía solo en otra par te con solamente mi tía,<br />

pero ahora que mi hermano ha ido (a vivir allá), ya<br />

siquiera con él son dos.<br />

|| {ya pi te ta ka} vr. ser dos, tener par. Ya pi te ta ka sapa<br />

to. Los zapatos (se hacen en) pares.<br />

V. (ir)apítene.<br />

pí te ti adj.inan., pron.impers. dos; los/las dos.<br />

• Se forman mu chos temas compuestos incorporando<br />

sustantivos inalienables pa ra indicar dos o unos<br />

cuantos de ellos; muchas veces se emplea una forma<br />

abreviada; p.ej. pipate, pipateti unos/as cuantos/<br />

as (mazorcas, vainas, plátanos sueltos, etc.; pipoate,<br />

pipoateti unos/as cuantos/as (yucas, palos, etc.);<br />

piegite, piegiteti unos/as cuantos/as (tubérculos);<br />

pikitsote, pikitsoteti unos/as cuantos/as (semillas,<br />

frutitos, etc.).<br />

V. pí te ni; -ti Apén. 1.<br />

pi te ti ro adj.inan., pron.impers. ambos/as, los/las dos.<br />

Ya ga ki ti apa pa rian ti, pi te ti ro ikia ge ta ke ro. Mi<br />

papá fue a traer plátanos y cargó los dos (racimos)<br />

en su espalda.<br />

V. pi te ti; -ro3 Apén. 1; pi te ni ro.<br />

pi tia gan tsi {ipi tia ke ri} vt. desplumar. Yo ga ri apa<br />

ya ma ke tsa mi ri, im po gi ni oga ri ina opi tia ke ri<br />

oto ta ke ri oshin ko ta ke ri. Mi papá trajo un paujil,<br />

entonces mi mamá lo desplumó, lo cortó y lo asó.<br />

|| {pi tia ka} part.vr. desplumado/a. Ya ma ke no su ra ritsi<br />

te ka na ri no nei ri te ri im pi tie ri. No kan ta ve ta ro<br />

noshinto: “Pia te, pi tii te ri”, im po ono shi ka ve ta ri<br />

pa ma ta ka pi tia ka, ova shi no ki va ke ri non ko take<br />

ri ra. Mi marido trajo una pa va y pensando que no<br />

la había desplumado, le dije a mi hija: “Ve a desplumarla”,<br />

pero cuando la sacó de la bolsa, ya estaba<br />

desplumada, así que la lavé y la cociné.<br />

V. ví ti tsi, pi ti ta gan tsi.<br />

pi tia ka V. pi tia gan tsi.<br />

pi ti ka gan tsi {ipi ti ka ke} vi. pelarse, estar pelada (la<br />

piel; p.ej. como resultado de una quemadura o de<br />

haberse desollado una par te del cuerpo).<br />

• El sujeto es la per so na a la que se le pela la piel.<br />

Osaataka no vi sa ro te ogi ti ku. Noa tu ti in kaa ra<br />

nokamosotakitirora, choe ni opitikake. El pie de<br />

mi nieta se ha escaldado. Fui endenantes a ver la, y<br />

(su piel) se ha pelado un poco.<br />

V. tim pi ti ka gan tsi, píi ti ti.<br />

pitíneri V. iri tí ne ri.<br />

pitínkami V. itín ka mi.<br />

pitiríina V. no ti ríi na.<br />

pitírishi inan. esp. de arbusto con hojas grandes.<br />

♦ Se usan las hojas pa ra hacer tintura morada; se las frotan entre<br />

las manos, y después se frota la soga de un arco o de una trampa<br />

pa ra disimular el color del pá ja ro shi rin ti, y evitar que lo vea;<br />

también se pinta el arco pa ra que se ponga duro. Además se ponen<br />

hojas frotadas o machucadas con una piedra en un po qui to de<br />

agua y se la usa pa ra teñir hilo. También se la usa pa ra untar el<br />

ombligo de un bebé cuando recién se le cae el cordón umbilical<br />

pa ra que se sane rápidamente (véase tb. ko vin tsa ta gan tsi).<br />

V. oshi.<br />

pí ti ro m. grillo.<br />

♦ Se usa la palabra pi ti ro en son de broma o insulto según la perso<br />

na a la que se le dice; el que escucha responde otsogoi la coronilla<br />

pelacha de ella; pa ra curar a una per so na que es muy bromista<br />

o insultadora, se le dan grillos crudos hibernados, que recién han

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!