07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

áakyari interj. denota burla.<br />

• Se usa con un gesto de la mano pa ra indicar que<br />

alguien no sabe lo que dice o está hablando tonterías.<br />

Pineerira pi to mi iokookotakempi inkantakempira<br />

“aakyari”, on ti isamatsanatakempi ineakempira<br />

te ra pogote. Si ves a tu hijo que te hace cierto gesto<br />

con la mano y te dice “aakyari”, es que está burlándose<br />

de ti, por que piensa que no sabes.<br />

aa mo ka ke V. amo ka gan tsi.<br />

aa sá interj. reacción a algo chistoso o feo que es algo<br />

insultante. Pin kan te ri “vi shi ria”, in kan te “¡aa sá!,<br />

ogi ri ma shi”. Si tú le dices “cucharón”, él va a decir<br />

“¡aa sá!, la na riz de ella”.<br />

V. ví shi ria.<br />

acha [del cast.] inan. hacha.<br />

• Algunos hombres<br />

se refieren a<br />

la par te superior<br />

del pico del paujil<br />

en son de bro-<br />

omapute<br />

macomparándola con un hacha y<br />

acha pai ra ni ti ri ra<br />

empleando el pf.<br />

o2- 3f., en lugar de i- 3m. que normalmente se usaría:<br />

oachane tsa mi ri el hacha del paujil. De la misma mane<br />

ra se usa la expresión ogo tsi ro te su cuchillo de ella<br />

y, comparándola a un machete valeriano, algunos la<br />

llaman osavurite su machete de ella.<br />

V. imén tyai, asu ro, kan ta ko ta gan tsi.<br />

achákavi inan. mango de hacha.<br />

A a<br />

• Algunos emplean una forma participial, aenkatake<br />

o aenkatanake, pa ra indicar que ya había anochecido<br />

o que estaba anocheciendo (lit. ido o yén do se la<br />

luz del día). Nogonketapaaka aenkatanake an ta.<br />

Llegué cuando estaba anocheciendo.<br />

V. ata gan tsi1 , én ka tsi, cha pi nien ka ta gan tsi.<br />

aga ka V. ga gan tsi 1 .<br />

aga ka raa ka V. ga ka raa gan tsi.<br />

agákore V. ira gá ko re.<br />

agámane V. ka ma gan tsi 2 .<br />

agan ta gan tsi {yaa ga ke ri} vt. tener relaciones sexuales<br />

con un animal; tener relaciones homosexuales<br />

(animales o personas). Iken kia ga ni pai ra ni iti mi<br />

ma tsi gen ka ipo san te vin tsa ta yaa ga ge ta ke ri posan<br />

te pa ge yo ga ge ta ga ni ri ra im po ova shi ipega<br />

ke ri. Se cuenta que había un hombre, que vivió<br />

antiguamente, el que tenía la costumbre de tener<br />

relaciones sexuales con toda clase de animales de<br />

caza, y por consiguiente desaparecieron (lit. los hizo<br />

desaparecer).<br />

V. acha, oka vi.<br />

achéroki inan.<br />

esp. de poroto<br />

amarillo o<br />

blanco de cás-<br />

oka vi<br />

oa su ro te<br />

♦ Tradicionalmente, si un perro tenía relaciones sexuales con otro<br />

perro del mis mo sexo, se pensaba que había que matarlos o los<br />

hijos de la familia podrían enfermarse y morir.<br />

V. aga ta gan tsi.<br />

agan tsi, oa gan tsi {yoa ke ro} vt. mover. Noa ta ke<br />

in ke ni shi ku no nea paa ke ri oshe to te ra in ka kintyo<br />

ki te yoa na ke ro in cha to shi ikan ta na ke ro shi ge<br />

shi ge shi ge. Me fui al mon te y vi a unos maquisapas<br />

que no eran ariscos, sino que seguían moviendo las<br />

ramas sacudiéndolas shi ge shi ge shi ge.<br />

|| {yóa ka} vr. moverse. Oga tyo ike na ke yoa na ka<br />

otyo mia ni omo tia ku. Allí mis mo el bebé (lit. su<br />

pequeño) se movió en su barriga.<br />

ága ri AU V. já ga ri.<br />

cara un poco<br />

dura.<br />

acha<br />

aga taa ga ka V. ga taa ga gan tsi.<br />

aga taa ta ke V. ga taa ta gan tsi.<br />

V. oki tso ki.<br />

aga ta gan tsi {yaa ga ta ke} vi. ser asaltado/a, matado/a<br />

ae ae ae aeaeaeaeae onom. voz del pá ja ro carpintero o devorado/a por un animal o ave carnívora. Yo ga-<br />

cuando anuncia la presencia de una serpiente.<br />

ri apa iki sa ni va ge ta ke im po ia ta ke in ke ni shi ku.<br />

V. ma gí tyan tsi.<br />

No gia ve ta ka ri te ra im pi gae, on ti ta ri yaa ga ta ke<br />

aen ka ta gan tsi {oaen ka ta ke} vi. ir, correr (p.ej. una ya ga ke ri ra ma tson tso ri. Mi papá soñó (con algo de<br />

enfermedad, humo, gas, viento, neblina, la luz del mal agüero), y después se fue al mon te. Lo esperé en<br />

día). Oaen ka ta shi ta ke ri apa me ren tsi oga na ke ri. vano pero ya no regresó, por que había sido devorado<br />

A mi papá le está dando la gripe (lit. la gripe ha ido por un jaguar.<br />

con el propósito (de atacar) a mi papá).<br />

♦ Tradicionalmente este tér mi no se usaba pa ra referirse a un supues-<br />

• Generalmente el sujeto del verbo es el humo, el to ataque sexual por par te de un espíritu maligno del sexo opuesto,<br />

viento, la neblina o la enfermedad que corre, pero dando como resultado que la víctima se enfermara de in me dia to y<br />

también puede ser una per so na la que produce el<br />

muriera, generalmente después de tres días. Ikenkitsatakera apa<br />

soplo. Yo ga ri no to mi te ra tyo ira ga vee ro irogimo- pai ra ni ikan ta ke ia ve ta ka ko ki in tsa gaa te ra im po yaa ga ta ke agarekakerora<br />

tsi tsi, te ra ni ka ira ga vee intasonkera. ke ri so pai. Ipo ka ve taa iman tsi ga ta na ke ika ma ke. Hace mu chos<br />

Maa ni sa no itasonkaenkavagetake poo, poo, te ra años mi papá contó que mi tío se fue a pescar y que fue asaltado por<br />

iriaenkatumate an ta ko na. Mi hijo no podía hacer un demonio hembra so pai que tuvo relaciones sexuales con él (lit. lo<br />

arder la candela por que no puede soplar. Apenas so- cogió). Regresó a casa, se enfermó y murió.<br />

pla un po qui to poo, poo, y el aire no va más allacito. ♦ Antiguamente cuando una per so na era matada por un jaguar,<br />

25

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!