07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

cho mo go rin to 60 chónkei<br />

está enfermo, no es llorón. Cuando lo acuesto, no llora<br />

sino que se divierte chupándose los dedos.<br />

V. cho mi ga gan tsi, áko tsi.<br />

cho mo go rin to, chon ko ri na MA inan. guardador de<br />

algodón. am pi tya gi ta ka tsigaropena segorikita<br />

tsigarotonki<br />

tsigarotonki<br />

ampityagitaka<br />

cho mo go rin to<br />

tsigaropena<br />

segorikita<br />

cho mó nen tsi {ichó mo ne} inan.pos. ano.<br />

chómpari m. esp.<br />

de garza blanca.<br />

chóm pi ta m. cucaracha.<br />

chom pi tai ta gan tsi<br />

{ichom pi taita<br />

ke} vi. tener<br />

pecas o manchitas<br />

negras en la<br />

cara. No nea ke ri<br />

in kaa ra ipo kuti<br />

pa ni ro su ra ri<br />

chom pa ri<br />

on ti ichom pi taita<br />

ke pai ra ta ma po tsi ta poro<br />

ki se ma. Vi a un hombre<br />

que vi no endenantes con<br />

tantas manchitas negras<br />

en la cara que tenía toda<br />

la cara ennegrecida por las chom pi ta<br />

manchitas.<br />

• Este tér mi no alude al excremento de las cucarachas.<br />

V. chóm pi ta, oi.<br />

chom pi ta ki se ta gan tsi {ichom pi ta ki se ta ke} vi. ser<br />

pecoso; tener pecas o manchitas negras en todas<br />

partes.<br />

• Este tér mi no alude al excremento de las cucarachas.<br />

V. chóm pi ta; -gise 4.8.3.4.<br />

chompitapitakísema [redup. de chom pi ta] adj.<br />

manchado/a con mu chos puntitos negros, muy<br />

pecoso/a.<br />

V. –gise, -ma Apén. 1.<br />

chom pi te m. esp. de pá ja ro pequeño de plumaje negro<br />

o blanco, pico blanco brillante y ojos brillantes.<br />

▲ Hace su ni do en el bambú y en las ramas de los arbustos.<br />

chompiteáari adj.sust. de ojos muy hermosos o de<br />

color celeste (lit. de ojos del pa ja ri to chom pi te).<br />

V. chom pi te, óa ni.<br />

chompitsa inan. 1. esp. de cinturón hecho de hilo<br />

o pi ta. ♦ Algunos hombres llevan este tipo de cinturón pa ra<br />

amarrar su cushma cuando van al mon te y que no esté muy floja<br />

ni sea muy larga. 2. esp. de corona tejida de hilo o pi ta<br />

con diseños geométricos y con plumas de paucar o de<br />

loro colocadas en posición vertical.<br />

V. otsa.<br />

chon chói te [del cast. reg.] m. 1. chunchos (término<br />

muy despectivo). 2. gente muy guerrera y antropófaga.<br />

♦ Tradicionalmente se contaba que en una ocasión, las<br />

plumas de cierto gavilán se cayeron en un río y se convirtieron<br />

en gente los que llegaron a ser los antepasados de los shipibos<br />

quienes en, por lo menos, una ocasión, surcaron del río Ucayali al<br />

Urubamba pa ra atacar a los matsigenkas quienes les temían mucho<br />

y les denominaron los chon choi te; se decía que ellos siempre<br />

andaban pintados de color rojo brillante. 3. esp. de avispa<br />

grande y muy agresiva. ▲ También se denomina kentiroti;<br />

tiene alas de color rojo oscuro; su picadura puede provocar fiebre.<br />

V. ka tsi vo ré ri ni.<br />

chonchoitépini inan. esp. de planta trepadora o bejuco.<br />

♦ A pesar de que esta planta o bejuco lleva el nombre de los famosos<br />

guerreros chon choi te, generalmente es desconocido. Algunos<br />

afirman que es una planta trepadora que se pega bien a un lado<br />

de los troncos de los árboles donde se sostiene por medio de raíces<br />

pequeñas; a cierta altura las hojas comienzan a brotar. Produce<br />

flores largas y puntiagudas que son de color rojo y amarillo brillante;<br />

son parecidas al fruto del pino y llevan una espina en cada<br />

pétalo; además produce frutos comestibles. También se afirma que<br />

esta planta tiene dos especies, una tiene hojas parecidas a las hojas<br />

de igen ti ri, pero con huecos que, según se contaba tradicionalmente,<br />

son efectos de las lanzadas recibidas durante las guerras<br />

del cometa ka tsi vo re ri ni con los guerreros chon choi te. Otros<br />

afirman que chonchoitepini es un bejuco que trepa los árboles,<br />

tiene tronco grueso y hojas grandes; produce flores blancas; es<br />

muy irritante al tocarlo. Pa ra evitar soñar con una per so na que<br />

ha muerto, se recogen unas cuantas hojas, se las cocinan bien<br />

hasta que el agua se po ne amarilla, entonces se la utiliza en baños<br />

calientes o se to ma por cucharadas.<br />

V. chon chói te; -pini Apén. 1.<br />

chonéari m. esp. de mos qui to amarillento.<br />

▲ Chupa ma sa to y frutas fermentadas.<br />

▪ in ti cho nea ri él to ma mu cho ma sa to, él es un borracho<br />

in cu rab le (lit. él es un mos qui to cho nea ri).<br />

choneri MA m. brea.<br />

V. tsi ne ri, ta vi ri.<br />

chónkei m. esp. de hormiga rojiza que muerde.<br />

▲ Vive en los palos pudridos.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!