07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ka ti ga go roa ta gan tsi 184 ka tin ka poa ta ko ta gan tsi<br />

iman cha ki su ra ri oka ti ga ka, ashi tsi na ne oko nonka<br />

ka. (Las rayas en) la cushma de un hombre son<br />

verticales, y las de una mu jer son horizontales.<br />

ka ti ga go roa ta gan tsi {ika ti ga go roa ta ke ro} vt. poner<br />

en posición vertical (cañas puestas contra una pared<br />

o en un rincón). Ya ma ke ige im po go ika ti ga go roata<br />

ke ro so tsi tan ta ri ku. No ne vi ve ta ka ri te ra tyo<br />

im pe na ikantake: “Gu te tyo vi ro an ta tsa mai rintsi<br />

ku”. Mi hermano trajo una caña de azúcar y la<br />

tenía reclinada allá afuera contra la pared. Yo le pedí<br />

(que me partiera un poco), pero no me dio sino que<br />

me dijo: “Ve tú a la chacra a traer de allá”.<br />

V. ka ti ga gan tsi, okó roa.<br />

ka ti ga tsa pa ta gan tsi {oka ti ga tsa pa ta ka} vr. ser<br />

vertical, estar paralelo/a a algo largo y delgado (una<br />

raya). Oka ti ga tsa pa ta ka iman cha ki su ra ri, oga ri<br />

ashi tsi na ne on ti oko non ka tsa pa ta ka. Las rayas en<br />

la cushma de un hombre son verticales (lit. paralelos<br />

a su cuerpo), y las de una mu jer son horizontales.<br />

V. ka ti ga gan tsi, otsa pa.<br />

ka ti ka gan tsi {ika ti ka ke ri} vt. apretar el cuello (p.ej.<br />

matar una gallina torciéndole el cuello); agarrar por<br />

el cuello; estrangular. An ta ri in tsi va ke ra po rea tsi ri,<br />

yo ga ri ata va ira gai ga na ke ro ra tsi na ne inkantaigakerora:<br />

“Mai ka ka ti kae na mai ka, ka ti kan tae<br />

ven taem pa ro pi nia te mai ka, ka ran ki ¡tya ri ka,<br />

ven ta va ge ta ka vi pi nia te!” (Tradicionalmente se decía<br />

que) cuando el sol se apague, los gallos atacarán<br />

a las mu je res y les dirán: “Ahora mátame (torciendo<br />

mi cuello), mata y echa tu agua hirviendo (lit. y usa<br />

tu agua como arma) ahora, (pues) antes ¡qué barbaridad,<br />

cómo usabas tu agua como un arma (para<br />

dominarnos!)”.<br />

|| {ka ti ka ka} part.vr. estrangulado/a. Non kan ta ke rome<br />

ra no shin to on ka ti ka ke ri ra ata va non ko ta ke rira<br />

no gai ga kem pa ri ra, kan tan ki cha no ka mo so veta<br />

ri ma ta ka ka ti ka ka pa ka ma ke. Iba a decirle a mi<br />

hija que matara una gallina pa ra que yo la cocinara y<br />

la comiéramos, pero cuando fui a ver (la gallina) ya<br />

estaba estrangulada y estaba bien muerta.<br />

ka ti ka ka V. ka ti ka gan tsi.<br />

ka ti ma ta gan tsi {ika ti ma ta ke ri} vt. apurar, hacer algo<br />

con rapidez o de prisa. Yo ga ri eti ni ika ti ma ta ke ro<br />

ina ki iki gan ta ke ro ti' ti' ti' ti', ine ven ta ge ta va ka ra<br />

te kya ri ka iri po ke ma ni ti. El armadillo cavaba su<br />

madriguera bien rápido ti' ti' ti' ti' y, a la vez, miraba<br />

a todas partes (para averiguar) si el jaguar to da vía<br />

no venía. Atsi ka ti ma te ri ata va tsi kya ri im po sa te<br />

gai ga kem pa ri ra. A ver, prepara rapidito la gallina<br />

pa ra que se cocine rápido y nos la comamos.<br />

|| {ika ti ma ta ka} vr. crecer rápidamente (lit. apurarse).<br />

Oga ri ini ro okaemakotiro: “No shin to, ¿ai ño vi<br />

ka ra? ¿Ma tsi pi ka ti ma ta pi ma ra ne tai?” (Cuentan<br />

que) su mad re le gritó: “Hija, ¿(cómo) estás por ahí?<br />

¿Acaso has crecido tan rápido (lit. acaso te has apurado<br />

y ya eres grande)?”<br />

V. tsa ti ma ta gan tsi.<br />

ka ti na ta gan tsi {ya ka ti na ta ke} vi. estar juntos/as<br />

formando un manojo (p.ej. pescados o pajaritos ensartados;<br />

los adornos en una cushma). No nea ko ta ke<br />

ko na rin tsi, na ga va ke to vai ni shi ma, no shin tsata<br />

ke ri ya ka ti na ta na ke, ova shi no po kai pan ko tsiku.<br />

Fui a presenciar la pesca, cogí mu chos pescados,<br />

los ensarté y cuando ya tenía un manojo grande (lit.<br />

cuando ellos se hacían un manojo grande), regresé a<br />

la casa.<br />

• Cuando aparece con -an abl., significa hacerse<br />

más grande. Oga ri tsi na nee gi asa ki ri ga ko ta ke ro<br />

oshakapakite akatinatanakera avo vi ta ko ta ke ro<br />

oman cha ki ku onkiashitakemparora. Las mu je res<br />

amarran (sartas de) semillas de sha ka pa ki muy juntas<br />

las unas a las otras de ma ne ra que van formando<br />

manojos de tamaño regular, entonces los cosen en sus<br />

cushmas pa ra llevarlos como adornos.<br />

V. aka ta ke, iti na.<br />

ka tin ka adv. 1. directamente al frente de, frente a; en<br />

un mis mo sitio o lugar específico ya conocido. Im po<br />

osa ma ina oke mi ri ma tson tso ri ka tin ka ina ke<br />

in kaa ra ike na paa ke ra apa. Entonces, después de<br />

un rato, mi mamá escuchó al jaguar que estaba en el<br />

mis mo sitio por donde había venido mi papá antes.<br />

2. (tener) razón. Cha pi no kan ta ke iro ro ovoi tanta<br />

kem pa no mi shi ne oka to min ko. Mai ka ka tin ka<br />

no ga ke ro, mai ka ma ta ka voi ta ke. Ayer dije que mi<br />

gata iba a tener sus crías esta semana. Tenía razón,<br />

ya ha parido.<br />

• Ka tin ka aparece con ga gan tsi2 poner con los significados<br />

de decir correctamente o conforme a la verdad o<br />

a los hechos e ir directamente. Yo ga ri matagavageigacharira<br />

te ra ka tin ka irogaigero yogotagantaigira.<br />

Los que engañan no enseñan conforme a la verdad<br />

(lit. no la ponen derecha cuando enseñan). Ikantiri:<br />

“Jeée, mai ka pikamantakenatari, ka tin ka no gana<br />

ke ro in cho ku”. (Cuentan que) le dijo: “Está bien,<br />

ahora como me has dicho (cómo llegar), voy directamente<br />

donde mi hermana”.<br />

V. ka tin ka ta gan tsi; ga gan tsi2 .<br />

ka tin ka poa ri adj.sust. recto/a, derecho/a (p.ej. un<br />

palo, una yuca). Im po osa ma ni va ge ta na ke opo kaigai<br />

oko voa ga gei ga ke ka tin ka poa ri se ka tsi okanti:<br />

“Nan ki shi va gei ga na ke ra no se ka tai ga na kem para”.<br />

(Cuentan que) entonces, después de largo rato,<br />

vinieron y buscaron unas yucas rectas y dijeron:<br />

“Vamos a asar (estas yucas) pa ra comer”.<br />

V. ka tin ka, opoa.<br />

ka tin ka poa ta ko ta gan tsi AU {oka tin ka poa ta ko take}<br />

vi. usar vestido recto. An ta ri pai ra ni te kya ra<br />

iri po kai ge vi ra ko chae gi, te sa no onea sa no ten ka ni<br />

oga gu ten ka ni ra ka mi sa, in ta ga ti onea ga ni oga guta<br />

ga ni ra man cha kin tsi. Mai ka ri mai ka ¡tya ri ka,<br />

opo san te ta koi ga na ka tyo ka ra oga gui ga na ka ra!,<br />

oko no ga ka on ti oka tin ka poa ta ko ta ke osa tyo<br />

oa ta ke te ra avo vi tem pa ni gan ki. Antiguamente<br />

cuando los colonos no llegaban to da vía, casi no se<br />

veía que (las mu je res) usaban vestidos (sino que)<br />

solamente se veía que se ponían cushmas. Hoy en<br />

día ¡qué variedad (de vestidos) ya se ponen!, hasta a<br />

veces usan vestidos rectos que no tienen costuras en<br />

la cintura.<br />

V. ka tin ka ta gan tsi, opoa; -ako 4.8.1.1.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!