07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

pi se gu ren ka rea gan tsi 384 pi shion ka gan tsi<br />

|| {api se gu ren ka ka} vr. estar puesto/a o ponerse al<br />

revés. No ga gu ve ta ka ro no man cha ki on ti api se guren<br />

ka ka, tya ri ka okan ta ka in kaa ra te ra no nee ro,<br />

im po ova shi no sa po ka ka na pi se gu ren ka reai ro ra.<br />

Yo me había puesto mi cushma al revés, y no sé por<br />

qué no me dí cuenta antes, después me la saqué y me<br />

la puse bien (lit. la volví del revés).<br />

V. api- Apén. 1; se gú ton tsi; -renk 4.8.3.11.<br />

pi se gu ren ka rea gan tsi {ya pi se gu ren ka rea ke ro} vt.<br />

voltear otra vez al derecho (p.ej. una cushma, una<br />

camisa, una chuspa). No nea va ke ri no to mi ia ta nake<br />

ra isan ke van tae ra nokantiri: “No to mi, pi segu<br />

ren ka ka pi man cha ki, atsi sa po kem pa pi se guren<br />

ka reae ro”. Vi a mi hijo que estaba saliendo pa ra<br />

ir a la escuela (lit. ir a escribir) y le dije: “Hijo, tu<br />

cushma está al revés, a ver, sácala y voltéala otra vez<br />

al derecho”.<br />

V. pi se gu ren ka gan tsi; -re 2 4.8.3.11.<br />

pi se ta gan tsi {ya pi se ta ke ro} vt. morder algo hasta dejarlo<br />

en pedazos (acción de un loro o ratón). No neapaa<br />

ke ri ogin ta ro te ina ya pi se ta ke ro nam pei re. Al<br />

llegar vi al loro de mi mamá que estaba mordiendo<br />

mi algodón.<br />

V. api- Apén. 1; ose.<br />

pisurarítsite V. su ra ri.<br />

pisháninka V. ishá nin ka.<br />

pi shi cha kia gan tsi {ipi shi cha kia ke ri} vt. colocar<br />

o hacer echar a un bebé o animal pequeño. Ikanti:<br />

—‍‍‍Mamerigitevagetaketyo, in ti po nian ki cha<br />

ima tsa ta ga po tsi ta shi cha ki ri me gi ri, iri ro no matsa<br />

ga ta ka, ai ño no pi shi cha kia na ke ri so tsi ka ra.<br />

(Cuentan que) él dijo: —‍‍‍No había na da, pero vi no<br />

una ardilla negra y flaca a la que disparé, y ahí está<br />

afuera donde la dejé tendida en el suelo.<br />

V. pi- Apén. 1; shi chá kin tsi.<br />

pi shi go pi rea gan tsi {ya pi shi go pi rea ka} vr. descansar.<br />

Ia ta ke apa itsa mai va ge ta ke ra ishi go pi ge ta na ketyo<br />

ka ra, im po ipo kai ipi ta paa ke ya pi shi go pirea<br />

paa ka ra. Mi papá estaba cultivando su chacra y<br />

se cansó mucho; entonces vi no a la casa, se sentó y<br />

descansó.<br />

V. api- Apén. 1; shi go pi ta gan tsi; -re 2 4.8.3.11.<br />

pi shí kan tsi, vi shí kan tsi {ivi shi ka} inan.pos. bolsita<br />

que se lleva dentro de una chuspa tsa gi (reg. mochila<br />

chiquita).<br />

♦ Se usa pa ra guardar coca, hilos pa ra prender candela, piedritas<br />

(ise re pi to), etc. y llevarlos al monte; el tirante se pega a la bolsa<br />

de un solo extremo de ma ne ra que se puede usar la par te suelta<br />

pa ra amarrar la bolsa y asegurarse de que no se caiga el contenido.<br />

V. tsa gi.<br />

pi shi me ron tsi {ivi shi me ro} inan.pos. escoba.<br />

♦ Tradicionalmente, se hacían las<br />

escobas de las nervaduras centrales<br />

(reg. huesos) de las hojas de las otonki oshivitsate<br />

palmeras pona o huicungo.<br />

V. pi shi ta gan tsi.<br />

pi shin ka gan tsi {ipi shin kake<br />

ro} vt. abrir un espacio pi shi me ron tsi<br />

entre la maleza con un palo o machete, pero sin<br />

cortarla (p.ej. pa ra buscar algo o poder caminar);<br />

tumbar sin cortar (p.ej. el viento tumbando plantas).<br />

Cha pi otam pia va ge ta ke ra tam pia ji ri ri ri, ma ga tiro<br />

tyo opi shin ka na ke ro no shin ki ne ¡ojo joo!, onaro<br />

na ro gaa va ge ta ke ro ka ra. Ayer cuando hubo un<br />

viento muy fuerte ji ri ri ri, azotó mu cho a mi maizal,<br />

y derribó (las plantas) una tras otra. Cha pi noa tuti<br />

in ke ni shi ku ¡ojo joo, na ron ka shi po ki va ge ta ke<br />

avo tsi! Tsi kya ni no pi shin ka na ke ro noa ta ke ra<br />

na ga vo kia na ke ro ra api po ki te ne vo tan ki cha ri ra.<br />

Ayer fui al mon te, y el camino estaba muy cubierto<br />

de mala hierba. Con cuidado, abrí un espacio con un<br />

palo pa ra ir a tomar otro camino que estaba abierto.<br />

pi shin ka ko ta gan tsi {ipi shin ka ko ta ke ro} vt. quitar<br />

con un palo (p.ej. la maleza a una planta). Cha pi<br />

noa ta ke no kua gi ta ke ra no ga ju ne on ti no pi shinka<br />

ko ge ta ke ro, ma me ri ta ri ka ra se ta ko ta ke na rone<br />

ri ra. Ayer fui a cosechar mi café quitándole la<br />

maleza (a las plantas) a mano con un palo, por que no<br />

había nadie que me la limpiara pa ra poder cosechar.<br />

V. pi shin ka gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

pi shin ki ren ka gan tsi {ya pi shin ki ren ka ka} vr. pasar<br />

o espabilar la borrachera o los mareos. An ta ri<br />

oshin ki tem pi ra ka ma ram pi vi kyaen ka ra ko muta<br />

gan ki cha ne po ga kem pa ro ra, on ti ka me ti ta tsi<br />

iro vo ro shi tan tai gaem pi ro ra ogi to re ki shi se ka tsi<br />

pam pi shin ki ren ka naem pa ra. Si el ayahuasca te da<br />

mareos por que lo estás tomando por pri me ra vez, alguien<br />

debe ventilarte con las hojas tiernas de la yuca<br />

pa ra quitarte estos mareos.<br />

V. api- Apén. 1; shin ki ta gan tsi; -renk 4.8.3.11.<br />

pi shin ku shi ta gan tsi {opi shin ku shi ta ke ro} vt. azotar<br />

(p.ej. un árbol azotado por el viento). In kaa ra otampia<br />

va ge ta ke tam pia opi shin ku shi ta ke ro pa rian ti<br />

ogi shon ka shi ta ke ro ra, on ti ta ri oma raen ka ri tampia.<br />

Endenantes había mu cho viento el que azotó los<br />

plátanos volteando las hojas, por que era un viento<br />

muy fuerte.<br />

V. pi shin ku ta gan tsi, oshi.<br />

pi shin ku ta gan tsi {opi shin ku ta ke ro} vt. mover o<br />

levantar (p.ej. el viento moviendo polvo, hojarasca);<br />

hacer dar vueltas (un torbellino o remolino de<br />

viento). Cha pi otam pia ta ke ra oma ra ne tam pia<br />

opi shin ku ta ke ro ki pa tsi pa ne otia ke ro no ga mi sapa<br />

ge te no ro ga ke ri ra. Ayer hubo un gran remolino<br />

de viento que levantó el polvo ensuciando (lit. que se<br />

echó en) mi ropa que se estaba secando.<br />

V. pi- Apén. 1; shin kú ren tsi.<br />

pi shin to V. iri shin to.<br />

pi shin tsaa gan tsi {ipi shin tsaa ke ro} vt. poner algo ensartado<br />

en el suelo. Yo ga ri no to mi ya ma ke shi ma<br />

ipi shin tsaa ke ri men ko tsi ku. Mi hijo trajo pescados<br />

ensartados, y los echó en el piso.<br />

V. pi- Apén. 1; oshin tsa.<br />

pi shion ka gan tsi AU {ipi shion ka ke ri} vt. dar vueltas<br />

a algo y soltarlo pa ra que salga disparado. Opi rantai<br />

gi ra tsi na ne, oti ma ke ri ka ocha ro ne oki sa vi tuma<br />

ta ke ro ra osu ra ri tsi te, opi ran ta na ke otyo ki tyoki<br />

ta pa nu ti opi shion ki ro togn. Cuando las mu je res

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!