07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ka shin tsa ta gan tsi 182 ka taa gan tsi<br />

cabello de alguien. Oga ri ova gi ro te oki sa ke ro tyo<br />

aga ke ro ogi to ku oka shi mai ta ke ro ra ton, ton, onti<br />

ri otse ra ku oka vi cho ga ke ro ra pi cho re, pi cho re.<br />

(Cuentan que) su sueg ra se molestó con ella, la agarró<br />

por el cabello y jaló fuertemente ton ton, también<br />

le pellizcó fuertemente en los labios pi cho re, pi cho re.<br />

|| {ika shi mai ta ka} vr. jalarse el cabello. Yo ga ri icha<br />

no ya shi ki inea ke ra no pi man tu ta ke ri ra igo ma ro<br />

tya ri ka, iki sa ka tyo ka ra, ika shi mai ta na ka tyo ton<br />

ton ikae ma va va ge ta ke tyo. Mi hermano menor, al<br />

ver que yo había entregado su remo a otra per so na,<br />

se molestó tan to que se jalaba el pelo ton ton y lloraba<br />

amargamente.<br />

V. omai.<br />

ka shin tsa ta gan tsi {ya ka shin tsa ta ke} vi. ser de<br />

tamaño regular (una sarta de algo). Cha pi noai gake<br />

no ki tsa va gei gu ti ra no ten ta na ka ige na gai ga ke<br />

shi ma to vai, kan tan ki cha yo ga ri ira shi ige pai ro<br />

ya ka shin tsa ta ke. Yo ga ri na shi te sa no ira ka shintsa<br />

te. Ayer fuimos con mi hermano a pescar con red<br />

y cogimos mu chos pescados, pero con los (que cogió)<br />

mi hermano se hizo una sarta regular. En cambio,<br />

con los (que yo cogí) se hizo una menos larga.<br />

• Cuando aparece con -an abl., significa hacerse más<br />

larga. Noshintsagitake nosariokite, akashintsatanake<br />

nogavakero tsi ve ta ku. Im po nonkogashitakero<br />

nontentagantakemparorira. He hecho<br />

una sarta de semillas de sarasara, y cuando estaba<br />

poniéndose un poco larga, la puse aparte en una<br />

canasta. Luego buscaré algo con que intercalar (las<br />

semillas).<br />

V. aka shín tsa ni.<br />

ka shin tsa ta ge ta gan tsi {oka shin tsa ta ge ta ke} vi. ser<br />

apropiado/a pa ra o fácil de ensartar. Oga ri sa rio ki<br />

oka shin tsa ta ge ti oshin tsa ta ga ni ra. Oga ri ma viki<br />

te ra on ka shin tsa ta ge te, tsi ri pe ki ti ta ri ona ke<br />

omo to ta ka ra. Las semillas sarasara son fáciles de<br />

ensartar. Las de la planta ma vi ki no son fáciles de<br />

ensartar, por que tienen huequitos muy pequeños.<br />

V. ka- Apén. 1; oshin tsa, shin tsa ta gan tsi 1 .<br />

ka shi ri m. luna.<br />

• Las distintas fases de la luna son: itsititakara kashi<br />

ri la luna está llena (lit. la luna está comenzando);<br />

itsirepekitanaira ka shi ri la luna está menguando (lit.<br />

la luna está haciéndose chica otra vez); iku ta ta ke<br />

ka shi ri no che de luna (lit. la luna es blanca); ikyara<br />

kontetatsi ka shi ri luna nueva (lit. la luna está<br />

saliendo recién); itsei ta ke ka shi ri luna nueva hasta<br />

luna llena (lit. la luna tiene puntas agudas); ivoguta<br />

ka shi ri la forma redonda de la luna llena; cuando la<br />

luna llena aparece en el horizonte, se dice yo go ranka<br />

paa ka kanurovogutama está apareciendo con su<br />

forma totalmente redonda.<br />

♦ Tradicionalmente, se utilizaba la luna y sus fases pa ra indicar<br />

el paso del tiempo y la fecha en que algo debía acontecer. La<br />

respuesta a la pregunta ¿Tya ra irinanae ka shi ri pimpokaera?<br />

¿Cuándo vas a regresar (lit. dónde estará la luna cuando regreses?)<br />

se hacía señalando la posición de la luna cuando anochecería el<br />

día en que se pensaba regresar.<br />

Tradicionalmente se contaba que en tiempos antiguos la luna<br />

apareció en forma de un joven buscando a una futura esposa. Llegó<br />

a una casita donde una chica estaba encerrada con mo ti vo de<br />

su menarquía (véase an ta ro ta gan tsi) y al ver que ella solamente<br />

se alimentaba de tierra arcillosa, le obsequió algo de la yuca que<br />

había traído consigo, la cual ella encontró muy deliciosa. Desde<br />

ese mo men to ella solamente quería comer yuca lo que trajo como<br />

resultado que su mad re se molestara al ver que su hija ya no quería<br />

comer la tierra arcillosa que le ofrecía to dos los días. Finalmente,<br />

ella se vio obligada a divulgar lo que había pa sa do. Mientras<br />

tan to la luna se había enamorado de ella, obsequió yuca a toda su<br />

familia y después de salir ella, se casaron; tuvieron cuatro hijos, de<br />

los que uno, con el tiempo, llegó a ser el sol.<br />

Tradicionalmente, cuando había eclipse de luna, se hacía todos<br />

los esfuerzos posibles pa ra llamar su atención, tamboreando,<br />

gritando, disparando flechas al aire con algodón prendido en sus<br />

puntas, estirando ropa blanca o algodón en el patio, etc. Se le<br />

imploraba acordarse de ellos y no apagarse sino brillar otra vez,<br />

pensando que si se apagaba y moría no habría nadie que siguiera<br />

haciendo crecer la yuca, de ma ne ra que la muerte de la luna<br />

significaría la extinción de los habitantes de la tierra y el fin del<br />

mundo.<br />

V. sé ka tsi, po reá tsi ri.<br />

kashirigánire inan. esp. de yuca.<br />

♦ Tradicionalmente se pensaba que kashiriganire era la yuca<br />

original dada a los matsigenkas por la luna.<br />

V. ka shi ri, ka ni ri, sé ka tsi.<br />

kashirisánine m. esp. de avispa amarilla grande.<br />

▲ No pica muy fuerte y se va volando rápidamente después de<br />

picar; los nidos, imetare, son redondos como la luna llena y son<br />

hechos de una sustancia gomosa que la avispa misma produce;<br />

son muy finos como tela o papel y cuando se aprietan, ahí mis mo<br />

vuelven a su forma normal como si fueran esponjas; se encuentran<br />

pegadas debajo de las ramitas.<br />

V. ka shi ri, sa ni1 , mé ta ro.<br />

ka shi ri ta ko ta gan tsi {ika shi ri ta ko ta ke} vi. pa sar un<br />

mes o más. Ika shi ri ta ko ta na ke no to mi ma va ni kama<br />

ti kya. Mi hijo ya ha pa sa do tres meses río abajo.<br />

ka shi ti ka gan tsi {ika shi ti ka ke ro} vt. amarrar bien pa ra<br />

que no se afloje. Yo ga ri ma tson tso ri ima gi san ta kaga<br />

ke ri inea ke ri ra igi sa ni re ku, ne ro tyo ika tin kerea<br />

paa ke ro ra ivia ne yo gu so va tu ta ke ro icha ko pi te<br />

ika shi ti ka sa no ta ke ro. (Cuentan que) el jaguar (que<br />

había visto en su sueño) le hizo olvidarse (del peligro<br />

de) lo que había soñado, y por eso desató la cuerda de<br />

su arco, ató sus flechas en un manojo y lo amarró bien.<br />

|| {ika shi ti ka ka} vr. amarrarse bien, bien ajustado/a<br />

(p.ej. una pulsera en la muñeca). Yo ma re ta ka ra noto<br />

mi ima re ika shi ti ka ka im po te ra ira ga veae ro<br />

in tsaa ko taem pa ra. Mi hijo se puso su pulsera bien<br />

ajustada, y después no podía desatarla otra vez.<br />

V. ka- Apén. 1; shi ti ka gan tsi.<br />

kasho [del cast.] inan. marañón, anacardo (reg. cashu).<br />

V. ma ra ní yo ki.<br />

ka taa gan tsi {ika taa ke ro} vt. doblar hojas de palmera<br />

pa ra hacer techo. Ka ma ni non ka taa ke no ga pa shite,<br />

no ko ga ve ta ka non kan ta ke ri ra ani iri mu ta kota<br />

ke na ra tsi kya ri na ga te ro no shi ti ka ke ro ra novan<br />

ko. Mañana voy a doblar mis hojas de ka pa shi<br />

y quería decirle a mi cuñado que me ayudara pa ra<br />

terminar pronto de techar (lit. amarrar) mi casa.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!