07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

no shin to 306 no to mi<br />

otsi ti kan te, ino shi ka ko ti ro se ka tsi, okya itsiantaa<br />

ve ta ka ra po chaa ma ta ke. (Cuentan que) su hijo<br />

fue a su casa, entró, destapó su salsa de ají y sacó<br />

la olla con yuca (lit. sacó la yuca contenida), pero<br />

cuando metió (un pedazo) en el ají (para probarlo),<br />

sintió que estaba con sal. Pai ra ni no man tsi ga vage<br />

ta na ke noa ta ke ka ma ti kya no neai ga paa ke ri<br />

ti mai ga tsi ri ra ka ra. Ya gai ga va ke na ino shi kakoi<br />

ga ke na pa shi ka ron tsi ku, ikom pi ta koi ga kena<br />

ya mai ga na ke na an ta pan ko tsi ku. Hace años<br />

cuando estaba muy enferma, fui río abajo y vimos<br />

a los que vivían por ahí. Ellos nos recibieron, me<br />

sacaron (de la canoa) en una frazada y me llevaron<br />

así a una casa. Iki sa ke ro icha pi na to, oshi ga veta<br />

na ka ino shi ka ko ta va ke ro oman cha ki ku iti saraa<br />

ko ta ke ro. Mi hermano le pegó (lit. enojó) a mi<br />

cuñada, y cuando ella trató de escaparse, la jaló por<br />

su cushma rompiéndosela.<br />

V. no shi ka gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

no shin to f.pos. 1. mi hija. 2. mi sobrina (hija del<br />

hermano de un hombre, hija de la hermana de una<br />

mujer).<br />

• También voc. Las otras personas son: pi shin to tu...;<br />

iri shin to su...(de él); oshin to, ishin to su...(de ella).<br />

• Solamente se usa la forma shintotsi pa ra hacer<br />

ciertos comentarios o dar consejos en general. Mai ka<br />

ario ta ri okantaganiri onegintetaganira shintotsi,<br />

te ra ogapuntagavagetenkani pa ni ro. Así se cuida<br />

bien a una hija, no se le permite (lit. no se le causa a)<br />

estar andando sola.<br />

noshintsagáama adj. espeso/a (miel o jugo de caña<br />

que está cocinado/a).<br />

no shin tsa gaa ta gan tsi {ono shin tsa gaa ta ka} vr. espesarse<br />

(miel o jugo de caña que está cocinándose).<br />

Cha pi noa ta ke pi na to ku no ka ma gu ta ko ta ke ro ra<br />

otsi rea ta ke ra im po goa to no ga va ka ra oshi mo re,<br />

im po iro ro ri onea va ke ro ra ono shin tsa gaa ta naka<br />

ra, ogui ta ke ro. Ayer fui a ver a mi cuñada que<br />

estaba preparando miel de caña de azúcar haciéndola<br />

hervir, y de paso a chupar (lit. comer) la espuma que<br />

botaba; luego cuando ella vio que estaba espesándose,<br />

la bajó (de la candela).<br />

noshíntsika V. ishín tsi ka.<br />

noshitaroshiteki V. ishi ta ro shi te ki.<br />

no shi tsa ta gan tsi {ino shi tsa ta ke ro} vt. jalar o<br />

sacar (p.ej. una soga, un hilo, un bejuco). An ta ri<br />

opai ka ga ni ra man cha kin tsi, on ti ono shi tsa tavun<br />

ka ni okya ra so ro ro so ro ro ka me ti on tantse<br />

ka man tsa ta ke ni ri ga ni ri osam pi ro ka se va geti.<br />

Cuando se prepara un telar pa ra hacer cushma,<br />

se va jalando los hilos so ro ro so ro ro pa ra que<br />

tengan la tensión necesaria y no se amontonen<br />

(lit. no estén flojos).<br />

V. no shi ka gan tsi, otsa.<br />

no shi vo na se ta gan tsi {ino shi vo na se ta ka} vr. usar<br />

ropa muy larga (una cushma u otro tipo de túnica).<br />

Yo ga ri ti mai ga tsi ri ra oya shia ku kan tai ga ka iriro<br />

ri no shi vo na sei ga va ge ta ka. To dos los que viven<br />

en las cabeceras acostumbran a usar cushmas muy<br />

largas (que llegan hasta los pies).<br />

V. no shi ka gan tsi; -vona Apén. 1; -se 4.8.3.13.<br />

no ta rea ta gan tsi {ano ta rea ta ka} vr. sedimentarse el<br />

almidón de yuca. Okon ti ta ke ina se ka tsi, im po<br />

oka vua ta ke ro otsi kaa ta ke ro. Ano ta rea ta na ka ra,<br />

osa ko ta ke ro, aga ke ro aki pa ta ke ro ra, ogii ta kero<br />

ra tsi tsi ku no gai ga kem pa ro ra. Mi mamá ralla<br />

yuca, la mezcla con agua y la cierne. Cuando se sedimenta<br />

el almidón, bota el agua, saca (el almidón),<br />

lo envuelve en hojas y lo asa en la candela pa ra que<br />

lo comamos.<br />

V. no tá ren tsi, óa ni.<br />

no tá ren tsi {ira nó ta re} inan.pos. 1. placenta.<br />

• El prefijo se refiere al feto o recién na ci do. 2. su<br />

yema con embrión (de un huevo).<br />

|| {anó ta re} almidón de yuca o maíz.<br />

♦ Tradicionalmente se decía que los niños no debían comer el<br />

almidón de la yuca (ano ta re se ka tsi) o el almidón de maíz (anota<br />

re shin ki) pa ra evitar que fueran perezosos.<br />

V. no ta rea ta gan tsi.<br />

no ta ren tsi vo cha ró ki te inan. esp. de po cha ro ki esp.<br />

de planta que se emplea pa ra hacer que la placenta<br />

caiga rápidamente después del par to.<br />

• Algunos usan solamente po chá ro ki pa ra designar<br />

esta planta; también se usa la forma iranotarevocharokite<br />

en la que el pf. 3m. se refiere al feto o recién<br />

na ci do.<br />

V. ira nó ta re, po chá ro ki.<br />

no ta se ga ne V. ita se ga ne.<br />

notentagáiro V. iten ta gái ro.<br />

no tí ne ri m.pos. 1. mi sobrino (hijo de la hermana de<br />

un hombre/del hermano de una mujer). 2. mi yerno<br />

(esposo de la hija).<br />

• También voc. Las otras personas son: pi ti ne ri tu...;<br />

iri ti ne ri su...(de él); oti ne ri su...de ella).<br />

V. na ni ro.<br />

no tin ta ko ta gan tsi {ino tin ta ko ta ke ro} vt. tensar<br />

(p.ej. un cuero). Ino tin ta ko ta ke ro apa tam pora<br />

om poi ma ta ke ni ri in tam po ra ta ke ra pai ta. Mi<br />

papá tensó bien (el cuero) en el tambor pa ra que<br />

suene, cuando tamboree más tarde. Pai ra ni iken tako<br />

ta ga ni ra ime shi na, ino tin ta ko tun ka ni ga ni ri<br />

itsio ga na ka. Antiguamente cuando se clavaba un<br />

cuero (para secarlo), se le tensaba bien pa ra que no<br />

se encogiera.<br />

no ti ríi na, notiríinate; no ti ri ji na f.pos. mi nuera (esposa<br />

del hijo de una mujer).<br />

• También voc.; es una forma arcaica que mayormente<br />

ha sido reemplazada por ne vá tya ge. Las otras<br />

personas son: pitiriina tu...; otiriina su...(de ella).<br />

no to mi m.pos. 1. mi hijo. 2. mi sobrino (hijo del<br />

hermano de un hombre; hijo de la hermana de una<br />

mujer).<br />

• También voc. Las otras personas son: pi to mi tu...;<br />

ito mi su...(de él); oto mi su...(de ella). Se usa la forma<br />

-tomin en temas compuestos (p.ej. agatomintakero<br />

Sara ella se casó con el hijo de Sara.<br />

• Solamente se usa la forma tómitsi pa ra hacer<br />

ciertos comentarios o dar consejos en ge-

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!