07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

shin tsien ka ta gan tsi 456 shin tsi ta shi ta gan tsi<br />

oshin tsia va ge ti ra tyo ka ra! Mai ka ri mai ka oshi riaga<br />

naa ra, choe ni oshin tsia ta ke, na ga vea ke na ratea<br />

nae ra no mon teae ra. Ayer cuando el río estaba<br />

crecido, ¡que correntoso estaba! Ahora que ha bajado<br />

ya no lo está tan to, sólo un poco, y puedo cruzarlo<br />

caminando.<br />

V. shin tsi ta gan tsi, óa ni.<br />

shin tsien ka ta gan tsi {ishin tsien ka ta ke} vi. 1. hablar<br />

muy rápidamente. Yo ga ri ige no ya shi ki ishin tsienka<br />

va ge ti tyo inii ra, inii ma ta na ke ra ve ro, ve ro,<br />

te ra non ke ma va ke ri. Mi hermano menor habla muy<br />

rápidamente, y cuando habla así ve ro, ve ro, no le<br />

entiendo. 2. alzar la voz. Yo ga ri inii ra ya ni ri, imaraen<br />

ka ri ka ka ra, ishin tsien ka va ge ti ra tyo ya visai<br />

ga ke ri ito vai re. Cuando el cotomono aúlla, tiene<br />

mu cho volumen y alza la voz más que cualquier otro<br />

mono.<br />

V. shin tsi ta gan tsi, én ka tsi.<br />

shin tsí kan tsi {ishín tsi ka} inan.pos. fuerza física.<br />

|| {oshín tsi ka BU} su efectividad (lit. fuerza) (medicinas).<br />

Oka ri oka am pi ma me ri oshin tsi ka, te ra<br />

on ka ño te pai ra ni ti ri ra oshin tsi va ge ti, aga kem paro<br />

ra shin tsi ave gaem pa. Esta medicina no produce<br />

efecto (lit. no tiene fuerza), no es como la de tiempos<br />

pasados que era muy fuerte y cuando la tomábamos<br />

rápidamente nos sanábamos.<br />

shin tsi ko na, shin tsi ko na tyo adv. un poco más fuerte<br />

o rápido, con más esfuerzo. Atsi shin tsi ko na ra tyo<br />

pa nui ta na ke ga ni ri cha pi ni ta koi gi avo tsi ku. Trata,<br />

pues, de andar un poco más rápido pa ra que no<br />

nos coja la no che en el camino. Cha pi noai ga ki ti ra<br />

ka ton ko, im po no pi gai ga ve taa na ta tsa ka koi gave<br />

ta ka, pa ni kya tyo ovan ke ta paem pa ro ma pu.<br />

Shin tsi ko na tyo ina ke apa ita kia ta ke ro io ka ke ro<br />

onam pi na ku avi sa pa nu ti. Ayer fuimos río arriba, y<br />

al regreso casi nos atascamos encima de una piedra.<br />

Mi papá hizo su mayor esfuerzo desviándola (lit. popeándola),<br />

y así la hizo pa sar al lado (de la piedra), y<br />

pasamos con las justas.<br />

V. shin tsi; -kona Apén. 1.<br />

shin tsi pa ko ri adj.sust. una per so na que trabaja muy<br />

rápidamente (lit. de manos rápidas o fuertes).<br />

♦ Muchos aplican este tér mi no a los osos, mientras otros lo<br />

aplican exclusivamente a los coatíes. An ta ri te ri ka im pai ten ka ni<br />

mae ni, on ti ikan ta ga ni “shin tsi pa ko ri”. Pi ne itai ro ra ka mo na,<br />

pa ti ro yo gi ro ikan ti ro ki to re. Cuando no (se quiere) mencionar<br />

el nombre del oso, se le dice “el que tiene manos rápidas y<br />

fuertes”. Por ejemplo, cuando da un puñetazo a una palmera pona<br />

(para comer el cogollo), de un solo (golpe) destroza la guía ki to re.<br />

V. shin tsi pa ko ta gan tsi.<br />

shin tsi pa ko ta gan tsi {ishin tsi pa ko ta ke} vi. tener el<br />

don de trabajar rápidamente (lit. tener manos rápidas<br />

o fuertes). Yo ga ri apa ishin tsi pa ko va ge ti itsa mai tira.<br />

Itsi ti tu ma ta na ke ro ra oku ta, oku ta itso ten ki ro.<br />

Mi papá tiene el don de cultivar muy rápidamente.<br />

Una vez que comienza, (avanza) sin parar y en pocos<br />

días ya lo termina todo.<br />

V. shin tsi ta gan tsi, áko tsi.<br />

shin tsi pa tsa ta gan tsi {ishin tsi pa tsa ti} vi. estar<br />

tenso/a, encogerse o endurecerse (el cuerpo, los<br />

músculos); no relajarse. Ga ra pi shin tsi pa tsa ti ga niri<br />

oka tsi tim pi ki tsa pi no sa taa kem pi ra. No tienes<br />

que estar tenso pa ra que no te duela la aguja cuando<br />

te ponga la inyección.<br />

V. shin tsi ta gan tsi, vá tsa tsi.<br />

shin tsi ri adj.sust. fuerte; rápido/a; veloz. Ino shi kama<br />

ta na ke ri Ka son kaa ti ni ya ve ta ka ma ta na ke rityo<br />

ti ron, ti ron, ti ron, te ra tyo ira ga vee ri, in ti ta ri<br />

shin tsi ri ma tsi gen ka. (Cuentan que) Ka son kaa ti ni lo<br />

agarró luchando fuertemente con él ti ron, ti ron, ti ron,<br />

pero no podía dominarle por que era un hombre muy<br />

fuerte.<br />

♦ Tradicionalmente se usaba este tér mi no en lugar del propio<br />

nombre de los tapires cuando se iban a cazarlos por que, de lo contrario,<br />

según lo que se decía, no se les iba a ver. —‍‍‍¿Tya ra pia te?<br />

—‍‍‍Nonkogakerira shin tsi ri. —‍‍‍¿A dónde vas? —‍‍‍Voy pa ra buscar<br />

al veloz (es decir, a un tapir). Pai ro ishin tsi va ge ti ke ma ri ishigara,<br />

iro ro ta ri ikan tan ta ga ni ri ra in ti shin tsi ri. El tapir corre muy<br />

rápido, y por eso se dice que es un ser muy veloz.<br />

▪ shin tsi ri me ren tsi BU gripe fuerte.<br />

V. shin tsi ta gan tsi.<br />

shin tsi ta gan tsi {ishin tsi ta ke} vi. 1. ser fuerte, tener<br />

o recuperar fuerza. Ipa ke ri ga vin tan ta tsi ri ra apa<br />

am pi. Im po gi ni yo ve gaa ika me ti ta nai ra ishin tsita<br />

nai ra. El doctor le dio medicina a mi papá. Luego<br />

se sanó, se puso bien otra vez y recuperó su fuerza.<br />

• Se aplica este tér mi no a los bebés cuando ya se<br />

han desarrollado lo suficiente pa ra poder levantar o<br />

mantener erguida la cabeza sin ayuda, más o menos<br />

a los tres meses de edad. Tradicionalmente, era una<br />

ma ne ra de indicar la edad del bebé o más o menos<br />

la fecha en que nació. Yo ga ri oto mi no shin to atake<br />

ishintsitanake, ne ro tyo tsi kya ta ishon ka na ka<br />

yogivotanakara. El bebito de mi hija ya está comenzando<br />

a tener fuerza, por eso puede voltearse boca<br />

abajo por sí mis mo. 2. hacer rápidamente, hacer<br />

con prisa. Oga ri ma ni ro aka kii ve ta ka tyo ota sagii,<br />

kan tan ki cha pai ro tyo avi sa ke oshin tsi ta ke ra<br />

oshi ga ra. A pesar de tener patas muy delgadas, el<br />

venado corre muy rápido. • Cuando shin tsi ta gan tsi<br />

aparece con una forma de ario mpa seguir cada vez<br />

más o seguir poco a poco, puede tener la idea de seguir<br />

haciendo algo a pesar de las dificultades, la oposición o<br />

los consejos de hacer lo contrario. No kan ta ve ta ka ri<br />

notomi: “Ga ra pa gi ro iri shin to iri ren ti pi ri, in tita<br />

ri iri ren ti, in ti ro ro ka ri pi ri iri ro ri. Ario oka ñota<br />

ka iro ro ri, on ti ro ro ka ri pi tsi ro”, kan tan ki cha<br />

te ra tyo in ke ma tsa te na, ariompani ishin tsi ta na keri<br />

yaganakerori”. Yo le había dicho a mi hijo: “No<br />

tomes a la hija del hermano de tu papá, por que él es<br />

su hermano, como si fuera tu padre. Así es con ella<br />

también, es como si fuera tu hermana”, pero no me<br />

hizo caso, sino la tomó a pesar de lo que le dije”.<br />

shin tsi ta shi ta gan tsi {ishin tsi ta shi ta ke ro} vt. esforzarse<br />

(p.ej. pa ra hacer algo que requiere mucha<br />

fuerza o que no quiere hacer; pa ra resistir algo que<br />

no se debe hacer). An ta ri na mu tai ga ke ri ra apa<br />

ino shi ka ke ra ivi to, no kan ti ri ige: “¡Na ni, shin tsita<br />

shi te ro pin ti gan ka ke ro ra, tsi kya ri agon kei gempa<br />

oaa ku!” Cuando estábamos ayudando a mi papá<br />

a jalar su canoa (del monte), le dije a mi hermano:

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!