07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

pan tsaa ta gan tsi 356 pa po ki ta gan tsi<br />

ove raa na ta ke ri ra itsa mai va ge ta ke ra. (Cuentan<br />

que) luego él vio a una araña que estaba devanando<br />

una telaraña y le fastidiaba mu cho (impidiendo su<br />

trabajo) mientras cultivaba.<br />

V. pan tsa ta gan tsi; -a4 4.8.3.9; otsa.<br />

pan tsaa ta gan tsi {ipan tsaa ta ke ro} vt. jalar algo en<br />

el agua con soga (p.ej. una canoa). An ta ri noa ti ra<br />

ka ton ko no ke ni ra pi to tsi ku, no ti gaa ta na ka. Im po<br />

tya ri ka na ga na ke ro oka ga ka ra, na gui ta shi ta kero<br />

no pan tsaa ta ke ro no ga vi sa ke ro ra. Cuando voy<br />

río arriba por canoa, tanganeo. Luego cuando llego a<br />

un mal paso, me bajo (de la canoa) y la jalo con una<br />

soga pa ra hacerla pa sar.<br />

|| {opan tsaa ta ka} vr. ser llevado/a por una soga (p.ej.<br />

una canoa).<br />

V. pan tsa ta gan tsi, óa ni.<br />

pan tsa ta gan tsi {opan tsa ta ke ro} vt. jalar una soga o<br />

un hilo. Oga ri ina ogo ti otin ka rai ra opai ki ra mame<br />

ri ri ka pan tsa ta ke ne ro ne ri ra, on ti otin ka raaman<br />

tsa ta ke ro opo te ta ka ri aka tsi ti ta ke ra ogonke<br />

ta ka ro ra oga va ke ro ra ai ki ro oya shi ku. Cuando<br />

no hay nadie que pueda jalar el hilo (y hacerlo<br />

regresar) a mi mamá cuando está preparando su<br />

telar, ella sabe cómo doblarlo en medio (poniendo<br />

más palos) y logrando de esta ma ne ra que sea más<br />

corto; así ella alcanza pa ra poner el hilo en el otro<br />

palo también.<br />

V. otsa.<br />

pan tsa ta ko ta gan tsi {ipan tsa ta ko ta ke ri} vt. guiar o<br />

jalar por medio de una soga. Tya ni ri ka in kaa ra<br />

no ton ki voa ka vi ra ko cha ipan tsa ta ko ta ke iro tsi tite<br />

akya itsa ta ke ka ma ti kya. ¿Quién habrá sido el<br />

mestizo con quien me encontré endenantes por el<br />

camino el que llevaba su perro con una cuerda y ya<br />

se fue río abajo?<br />

V. pan tsa ta gan tsi; -ako<br />

4.8.1.1.<br />

pan tyá re go, pan teá ro ki<br />

[del cast.] inan. pan del<br />

árbol, árbol del pan (esp.<br />

de árbol).<br />

pan tya re go<br />

pan tyo m. pato.<br />

pantyóniro m. esp. de<br />

pá ja ro que vive en las<br />

cochas.<br />

▲ Su pico es parecido al pato y<br />

es rojo en el canto; su plumaje<br />

es de color cenizo.<br />

V. pan tyo; -niro Apén. 1.<br />

pantyoporoki inan. esp. de<br />

planta rastrera.<br />

▲ Mayormente crece en las<br />

orillas de los ríos o en los<br />

pan tyo<br />

pantanos; tiene hojas chiquitas<br />

y medio gruesas, las que se comen en ensaladas; los tallos son un<br />

poco quebradizos y de color rojizo; produce un fruto rojo muy<br />

pequeño con semillas blancas.<br />

♦ Se raspan las raíces, se cocinan las virutas y se to ma como jarabe<br />

pa ra aliviar la diarrea.<br />

V. pan tyo, po ró kin tsi.<br />

pa ñoi ron tsi [del cast.] {ova ñói ro} inan.pos. pañolón,<br />

pañuelo.<br />

♦ Se usa la forma ovañoiro su pañuelo de ella como eufemismo<br />

pa ra referirse al prepucio.<br />

|| {iva ñói ro} el cuello rojo de las aves atatao, pucacunga,<br />

pa va, etc.<br />

V. pa ñoi ta gan tsi.<br />

pa ñoi ta gan tsi [del cast.] {opa ñoi ta ka} vr. usar<br />

pañolón en la cabeza. An ta ri an ta ro ta ke ra pi ren to,<br />

oga ra gi to ta ka opa ñoi ta ka pa ñoi ron tsi. Cuando mi<br />

hermana llegó a la pubertad, le cortaron el pelo y<br />

llevaba un pañuelo en la cabeza.<br />

V. pa ñoi ron tsi.<br />

pao inan. esp. de árbol que<br />

produce calabazas grandes<br />

y redondas; fruto de este<br />

árbol.<br />

papakóniro adj.an. manco/a,<br />

per so na con solamente una<br />

mano.<br />

V. pa ni ro, áko tsi.<br />

pao<br />

papatóire V. ira pa tói re.<br />

papeátiro adj.inan. un solo cabello.<br />

• Se usa pa ra referirse a un calvo con solamente unos<br />

cuantos cabellos.<br />

V. pá ti ro; -pea Apén. 1.<br />

papérishi [del cast.] inan. papel.<br />

papitetárira V. api te tá ri ra.<br />

papokireagantsi V. pa po ki ren ka gan tsi, tim pa po ki rea gan tsi.<br />

pa po ki ren ka gan tsi {pa po ki ren ka ke} vi. ser<br />

cortado/a, partido/a o roto/a de un extremo a otro<br />

o de una abertura a otra (p.ej. un pescado pa ra botar<br />

sus tripas; una cushma de mu jer desde el cuello<br />

hasta la abertura pa ra el brazo); ser abierto/a o limpiado<br />

de maleza (p.ej. un camino o una tira rozada).<br />

Cha pi yo ga ri no to mi ya vo ta ke ro avo tsi atan kicha<br />

ri ra ka ma ti kya pa ni ro ya pun ta ka. Im po ipokai<br />

ga ve ta paa ka ma ga ni ro ito vai re inea paa ke ro<br />

pa pa po ki ren ka ke oga po ki ni ka ra. Ayer trabajando<br />

solo, mi hijo abrió un camino que va río abajo.<br />

Después to dos los otros (que estaban trabajando en<br />

otra parte) vinieron y vieron que se había abierto<br />

un camino bien ancho. In kaa ra no kam po rea ke ri<br />

cha ra va no kan ta ke ri tse re re pa po ki re im po opoka<br />

ve ta paa ka ina onea paa ke ri pa pa po ki ren ka ke<br />

ova shi oto ta ke ri on ko ta ke ri ra. Endenantes yo<br />

destripé la doncella par tién do la tse re re y después mi<br />

mamá vi no y al ver la bien par ti da (y limpia) ella la<br />

cortó y la cocinó.<br />

• Algunos usan la forma papokireake cuando la<br />

acción de partir o abrir está en proceso.<br />

V. –renk 4.8.3.11; tim pa po ki ren ka gan tsi, pa ko ta ren ka gan tsi.<br />

pa po ki ren ka ke V. pa po ki ren ka gan tsi.<br />

pa po ki ta gan tsi {ipa po ki ta ke ro} vt. seguir un camino<br />

o una trocha sin desviarse o salir de ella. No to mi,<br />

pia ta ke ri ka pin ke na na ke ri ra pi ri in ka ra ta ko tera<br />

pa gi ri, ari sa no ra pim pa po ki ta na ke ro ra avo tsi<br />

oi

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!