07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

tákororororo 471 ta me ka gan tsi<br />

tákororororo onom. sonido producido cuando se caen<br />

granos, semillas, piedras, etc. (p.ej. piedras que son<br />

arrojadas por el barranco). Im po gi ni ipa ti mai ga nake<br />

ri yo ga shi ria na ke ro ma pu ta ko ro ro ro ro akya<br />

anon ka na ka ro otse raa ku. Ellos lo persiguieron, y<br />

él hizo caer algunas piedras por el barranco ta ko roro<br />

ro ro.<br />

takóshite [del cast.] inan. las virutas de la caña brava<br />

que se usan pa ra hacer cartuchos (“tacos” pa ra armas<br />

de fuego).<br />

V. óshi te.<br />

ta ko ta gan tsi {yan ta ko ta ke ri} vt. tejer o confeccionar<br />

algo metiendo plumas o sartitas de semillas. Yo ga ri<br />

ko ki yan ta ko ta ke ri iga tsa ri ki shi te no pa ke ri rira<br />

cha pi. Mi tío está haciendo (una corona) con las<br />

plumas de paucar que le dí ayer.<br />

V. ta gan tsi 1 ; -ako 4.8.1.1.<br />

ta ko vi ta gan tsi {ita ko vi ta ka ro} vtr. no querer separarse<br />

de alguien por algún mo ti vo. Oga ri no tsi nane<br />

tsi te in ti no ta ko vi ta ka ro no to mi. Ga me ra in ti,<br />

no kae ro me. No quiero separarme de mi mu jer por<br />

mi hijo. Si no fuera por él, la dejaría.<br />

V. tan ta gan tsi 1 ; -ako 4.8.1.1; -vi 2 4.8.3.12.<br />

ta ma m. esp. de gusano comestible y muy rico.<br />

▲ Son grandes y gordos de color blanco o celeste muy claro; se pa-<br />

recen a los gusanos chakokeni pero son más grandes; se convier-<br />

ten en mariposas nocturnas; comen la película blanca (otom pe)<br />

que está dentro del bambú; la comen después de aparecer las<br />

semillas y por eso el bambú muere por completo; se afirma que<br />

es un misterio cómo penetran al bambú por que no dejan nin gu na<br />

señal ni hueco.<br />

♦ Algunas mu je res afirman que no se deben comer estos gusanos<br />

durante el embarazo, por que pueden provocar una hemorragia o<br />

un aborto, pero otras dicen que los han comido y no les ha pa sa do<br />

na da. An ta ri okitemashitanakera ka pi ro ogotantaganira yo gaka<br />

ro ta ma. Te ri ra on ti me oki tso ki, te ra iro gem pa ro. Cuando<br />

se marchitan las hojas del bambú, se sabe que los gusanos ta ma<br />

están comiéndolo. Cuando no hay semillas, no lo comen.<br />

V. ka pi ro pen ki.<br />

ta má kon tsi {ita ma ko} inan.pos. frente.<br />

ta ma ko rea gan tsi {yon ta ma ko rea ke ri} vt. golpear<br />

en la frente, cabecear. Yo ga ri no to mie gi itsi pa vaka<br />

gai ga ka ma ga ni ro ima gem pii tai ga ke ra, im po<br />

iton ki voa ka ri iri ren ti oto mi pi ren to yon ta mako<br />

rea ke ri. Mis hijos estaban jugando con to dos los<br />

niños, y luego (uno de ellos) se chocó con su primo<br />

(lit. su hermano, el hijo de mi hermana) dándole un<br />

fuerte gol pe en la frente.<br />

V. ta má kon tsi; -re2 4.8.3.11; ta ma ko ren ka gan tsi.<br />

ta ma ko ren ka gan tsi {yon ta ma ko ren ka ke ri} vt. golpear<br />

en la frente, cabecear.<br />

|| {yon ta ma ko ren ka ka} vr. golpearse en la frente.<br />

Yo ga ri ko ki ia ta ke ika mo so va ge ta ke ra ken tso ri.<br />

Im po apa va tsaa se ta sa no ta na ka okan ta na ke pi tse<br />

pi tse, te ra ineae, on ti ia ta ke pa ri ko ti yon ta ma koren<br />

ka ka in cha poa ku. Mi tío había ido en busca de<br />

perdices. Luego se oscureció demasiado pi tse pi tse, así<br />

que no podía ver (por donde caminar), sino que se<br />

extravió y se golpeó en la frente con un árbol.<br />

V. ta má kon tsi; -renk 4.8.3.11; ta ma ko rea gan tsi.<br />

ta mam pe ga gan tsi {ita mam pe ga ka ro} vtr. fingir;<br />

tener un mo ti vo oculto, poner pretexto pa ra poder<br />

hacer algo, hacer como que. Nom pe ra ve ta ka ri<br />

no vi sa ri te ira gaa ta ke na ra nia, te ra tyo in ke matsa<br />

te na ita mam pe ga ka ro igi to. Ordené a mi nieto<br />

que me trajera agua, pero no me hizo caso sino que<br />

puso de pretexto (que le dolía) la cabeza. Ike ma ke ra<br />

Pepe, ia ta ke ita mam pe ga na ka in ko ge ra ima po tote,<br />

ia ta ke ika man tai ga ke ri ra yo gi shi ga gei ga ke ri.<br />

Cuando Pepe escuchó (lo que estaban diciendo), fue<br />

e hizo como que iba a buscar caracoles, (cuando en<br />

realidad) fue (donde ellos) a avisarles y les hizo huir<br />

(para salvarse).<br />

V. -amampeg 4.8.2.6.<br />

tá ma ro inan. esp. de árbol (posiblemente una esp. de<br />

punga).<br />

▲ Algunos dicen que es parecido a la especie de cetico in ko na<br />

pero de color verde.<br />

tamárotsa inan. fibra de la corteza del árbol tamaro.<br />

♦ Se la utiliza en la confección de la soga ivi ri tsa.<br />

V. tá ma ro, otsa, ivi ri tsa.<br />

ta mea ta gan tsi {ita mea ta ke ri, ita mea ta ke} vt., vi.<br />

1. impedir la corriente de un río o riachuelo para<br />

formar una poza; cerrar un brazo o una par te de<br />

la orilla de un río. ♦ Se hace construyendo una represa de<br />

piedras, palos, hojas y tierra pa ra cerrar un brazo o una par te<br />

de la orilla de un río pa ra coger peces, bañarse, criar patos, etc.<br />

Ario ro ka ri inkamotakero ko ki ovaraagisetakara an ta aga te tara,<br />

ne ro tyo no nea na ke ro ita mea ta ke ro. Seguramente mi tío va<br />

a hacer una represa (para secar el río) donde el agua es de poca<br />

profundidad en el puerto mis mo, por que he visto que ha puesto<br />

atajos allí. Oki moa ta ke nia oma raa, ma me ri otse goa, maa ni<br />

ita mea ta ke apa ira ga ke ra eta ri. El agua creció mu cho, y ya no<br />

había ningún brazo, así que mi papá cerró un poco (la orilla) pa ra<br />

coger carachamas. 2. usar la mano pa ra dar sombra a<br />

los ojos de alguien. Yo ga ri no to mi ita sa no va ge taka<br />

ro tyo iri shin to ka ra, ne ro tyo ikon te ta gi ro ra sotsi,<br />

ita mea ta ke ro ga ni ri yo ma mea ti ro po rea tsi ri.<br />

Mi hijo ama demasiado a su bebita, por eso cada vez<br />

que sale afuera con ella (lit. que le hace salir afuera)<br />

le da sombra a los ojos pa ra que no le moleste el sol.<br />

|| {ita mea ta ka} vr. usar la mano pa ra dar sombra a los<br />

ojos. Yo ga ri icha ira pi te ne, tya ri ka ikan ta ka iri rori,<br />

te ra iro ge ka va ko po rea tsi ri ku. Ika ma gu ve ta ka<br />

oga ike na ke ima tsi vo ka se ta na ke, ne ro tyo omi rinka<br />

ikon te ti ra so tsi ipo rea ke ra, on ti ita mea ta ka,<br />

ario yo ga ke ka va ko. (No sé) qué tendrá mi otro<br />

hermano que no puede mirar (en un día de) sol. Trata<br />

de mirar pero ahí mis mo cierra los ojos; por eso<br />

cuando sale donde hay sol se da sombra a los ojos<br />

con la mano, y así logra abrir los ojos y mirar.<br />

V. ta me ka gan tsi, óa ni; la nota en ta meo ki ta gan tsi.<br />

ta me ka gan tsi, ta me ta gan tsi {ita me ka ke ro, ita me take<br />

ro} vt. poner un obstáculo, impedir (p.ej. rodeando<br />

algo con un cerco, encerrando algo); hacer un corral o<br />

atajo de palos uno encima de otro. Ita me ta ke ro ko ki<br />

ivan ko yon kua ta ke ro ga ni ri ikon te ti ipi ra. Mi tío<br />

hizo (un corral) alrededor de su casa pa ra que sus animales<br />

no salieran. Apa ita me ka ke ro itsa mai re ga ni ri

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!