07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ki ri ka non ta gan tsi 209 ki sa gan tsi<br />

V. ki ri ka nún ton tsi AU.<br />

ki ri ka non ta gan tsi {oki rika<br />

non ta ke ri} vt. hacer<br />

cushmas pa ra alguien (lit.<br />

hilar pa ra alguien). Non kame<br />

ra ¿tya nim pa ki ri kanon<br />

taem pi ne? Cuando yo<br />

muera ¿quién va a seguir<br />

haciendo cushmas pa ra ti?<br />

V. ki ri ka gan tsi; ­anont 4.8.1.3.<br />

ki ri ka nún ton tsi AU {ogi rika<br />

nun to} inan.pos. huso okirikantaganirira<br />

pa ra hilar.<br />

• Las partes del huso son: okii el palito hecho de<br />

madera de la palmera ku ri; oki tso ki la bolita hecha de<br />

tierra.<br />

V. ki ri ka mén ton tsi, oki tso ki.<br />

kirimokókoni BU m. esp. de lechuza.<br />

V. la nota en ton tó ko ti; ki ri mó ti ni.<br />

ki ri mó ti ni AU m. esp. de lechuza.<br />

• Es el kirimokókoni del BU.<br />

ki rin ka [del ashán.] adv. río abajo.<br />

V. gi rin kaa ta gan tsi.<br />

kiriti inan. esp. de palmera que produce frutos cuyas<br />

semillas, kiritiki, se usan como adornos en las cushmas<br />

de las mu je res.<br />

ki rom pi m. esp. de pez (¿esp. de cunchi?). Yo ga ri<br />

ki rom pi pi shon ke ri ra yo go va ta ka ra, in ki sa nakem<br />

pa ga ra ime tso ti. Si volteas al pescado ki rom pi<br />

cuando está asándose en la candela, va a molestarse<br />

y no se va a ablandar.<br />

▲ Es de color negro con pecho medio amarillo; tiene antena como<br />

las del caracol y la forma de un súngaro en miniatura.<br />

♦ Se afirma que cuando se le prepara en patarashca y se le po ne<br />

en las cenizas de la candela pa ra asarse, no se le puede voltear<br />

hasta que esté totalmente cocinado, por que si se mueve, se po ne<br />

bien duro.<br />

V. ki ró tsa ri.<br />

ki ro te ta gan tsi {on ki ro te ta ke ri} vt. provocar urticaria,<br />

provocar alergia cutánea. Yo ga ri ige yon ki ro teta<br />

ke ¡ojo joo!, ma ga ni ro otso ten ka na ka ri itin koku.<br />

On ki ro te ta ke ri ra cho go ta ro yo ga ve ta ka ro ra,<br />

ario ro ka ri te ra ira me tem pa ro. ¡Qué barbaridad!,<br />

mi hermano tiene urticaria por todo el cuerpo. La<br />

tortuga se la provocó al comerla, seguramente no<br />

está acostumbrado (a comer tortuga).<br />

|| {yon ki ro te ta ke} vi. tener urticaria o alergia cutánea.<br />

♦ Algunos cubren la cabeza con una red redonda shi ri ti pa ra<br />

curar la urticaria o la alergia.<br />

ki ró tsa ri m. esp. de anguila pequeña.<br />

▲ Tiene rayas blancas y negras como el majás; vive en las cabeceras<br />

de los riachuelos.<br />

♦ Es alimento de los enfermos, por que, según se afirma, no les<br />

hace ningún daño al no tener ni dientes ni espinas.<br />

V. ki rom pi, otsa.<br />

ki saa ga gan tsi {iki saa ga ke ri} vt. mirar a alguien con<br />

cólera o desaprobación. Ma tson tso ri in ki saa gakem<br />

pi pa ni kya ra iri mi taa shi ta na kem pi. Un jaguar<br />

te va a mirar con cólera cuando esté por atacarte.<br />

Oki saa ga ke na ina onea ke ra no ma gem pi va ge take<br />

ra, ova shi no shi ga naa noa tai pan ko tsi ku. Mi<br />

mamá me miró con cólera cuando me vio que estaba<br />

jugando bastante, y por consiguiente me fui corriendo<br />

a la casa.<br />

|| {iki saa ga ka} vr. poner mala cara. Nom pe ra ve ta karo<br />

no shin to, te ra tyo on ke ma tsa te na, oga tyo okisaa<br />

ga na ka. Dije a mi hija que hiciera un trabajito,<br />

pero no me obedeció sino que me puso mala cara.<br />

V. ki sa gan tsi, oa ni.<br />

kisáari adj.sust. morado/a, negro/a o de cualquier<br />

color oscuro BU; verde claro brilloso AU.<br />

ki saa ta gan tsi {oki saa ta ke} vi. ser de color morado, negro<br />

o oscuro BU; ser de color verde claro brilloso AU.<br />

kisaatsenkopioma adj. morados (un montón de pichones<br />

sin plumas) BU.<br />

V. ki saa ri, tsén ko tsi, opio.<br />

ki saen ka ta gan tsi {iki saen ka ta ke ri} vt. estar medio<br />

molesto/a, enojado/a o disgustado/a con. Noa ve taki<br />

ta cha pi no nee ri me ra ani, kan tan ki cha iri ro ri<br />

iki saen ka ta ke na, te sa no in ka ño tae. Fui ayer a<br />

visitar a mi cuñado, pero él estaba un poco molesto<br />

conmigo y no como (estaba) antes.<br />

|| {iki saen ka ta ka} vr. estar medio molesto/a,<br />

enojado/a o disgustado/a. No kan ta ve ta ka ri no tomi<br />

iri mu ta ko ta ke na ra no tsa mai re, kan tan ki cha<br />

iri ro ri ta ta ri ka ro ro ka ri iran tae me, ne ro tyo nonea<br />

va ke ri iki saen ka ta na ka. Dije a mi hijo que me<br />

ayudara en mi chacra, pero no sé qué otra cosa habrá<br />

querido hacer, por que me dí cuenta que se puso un<br />

poco molesto.<br />

V. ki sa gan tsi, én ka tsi.<br />

ki sa gan tsi {iki sa ke ri} vt. 1. castigar; desaprobar;<br />

enojarse con; reprender, reñir; reprochar. An ta ri<br />

iko shi ta ke ra no to mi, no ki sa ki sa ta ke ri tyo ka ra,<br />

no saa ta ke ri ka tsi rin kaa ri ku. Cuando mi hijo robó,<br />

yo lo castigué fuertemente echándole agua caliente.<br />

• Este tér mi no siempre denota una actitud o acción<br />

negativa de par te del sujeto; pa ra lo contrario se usa<br />

el tér mi no ka no maa gan tsi. 2. pelear; discutir acaloradamente.<br />

Ya pa toi tai ga ka ra cha pi inia ven taiga<br />

ke ro iran ta ne, te ra in ke ma va ka gai gem pa, on ti<br />

iki sa va ka gai ga na ka. Ellos se reunieron ayer pa ra<br />

planificar sus trabajos, pero no estaban de acuerdo<br />

sino que comenzaron a discutir acaloradamente.<br />

3. aborrecer, odiar. Im po gi ni ipe ra ta na ka ikanti<br />

ro itsinanete: “Tsa me an ta me rea va gei ga nake<br />

ra ma ga shin ke va gei ga ke ra in ke ni shi ku, ka ño<br />

mai ka iki sa ke na ni ro ro pia ri ri”. (Cuentan que) con<br />

el tiempo se cansó (de ser maltratado) y le dijo a su<br />

mujer: “Vamos allá a otro sitio a cambiar de ambiente<br />

y vivamos por ahí en el mon te, ya que ahora tu<br />

hermano me aborrece”.<br />

• Cuando aparece con ­ant1 dtrv., puede tener el sig.<br />

de ser malo/a o ser per so na de mal carácter en el senti<br />

do de no ser amable, no recibir bien a otros, etc.<br />

Oga ri api te ne pa gi ro oyashiki pai ro tyo oki san ti<br />

okisavintsavagetakerityo ko ki. Ta ta ri ka ikantumatakero<br />

oki sa ka tyo ka ra te ra tyo oniae ri. Ai ki ro

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!