07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ki sa tse go rin ta gan tsi 211 ki shi ta gan tsi<br />

medio de la brujería.<br />

|| {iki sa shi ta ka} vr. suicidarse (lit. enemistarse a sí<br />

mis mo o enojarse consigo mismo). Oka ma ke ra iji na<br />

ani, iken ki su rea va ge ta na ka tsi kya ta iki sa shi ta ka<br />

iri ro ri yo vi ga ka. Cuando la esposa de mi cuñado se<br />

murió, él estaba muy triste y se suicidó envenenándose<br />

(con barbasco).<br />

V. ki sa gan tsi; -ashi 4.8.1.10.<br />

ki sa tse go rin ta gan tsi {ya ki sa tse go rin ta ka ri} vtr.<br />

llevar a un niño cargado en hombros (lit. hacerlo<br />

sentarse a horcajadas encima de los hombros).<br />

No nea va ke ri ko ki ya vi sa na ke ra ka ma ti kya in ti<br />

iten ta na ka ito mi ityo mia kya ni ri ra ya ki sa tse gorin<br />

ta na ka ri ita pi gi ku. Vi a mi tío pa sar río abajo<br />

llevando a su menor hijo cargado en hombros.<br />

|| {ya ki sa tse go rin ta ka} vr. sentarse a horcajadas,<br />

poner una pierna a cada lado. Yo ga ri ko ki ai ño anta<br />

eno ku ya ki sa tse go rin ta ka in cha poa ku yo guso<br />

ta ke ro ra in cha kii yo ve tsi ka ke ra ivan ko. Mi tío<br />

está allá arriba sen ta do a horcajadas en un palo pa ra<br />

amarrar palos y construir su casa.<br />

ki sa vin tsa ta gan tsi {iki sa vin tsa ta ke ri} vt. maltratar,<br />

abusar (lit. tener deseos de castigar o molestarse<br />

con); odiar, aborrecer. Oti ma ke pa ni ro tsi na ne ikisa<br />

vin tsa va ge ta ke ro tyo oji me io ka va ge ta na ke ro<br />

pa ni ro, im po ia ta ke an ta ya ga ke ra pa shi ni. Había<br />

una mu jer cuyo marido siempre la maltrataba y después<br />

la dejó sola yén do se y tomando a otra.<br />

V. ki sa gan tsi; -vintsa 4.8.3.6; no gi sa vín tsa re.<br />

kisáviri adj.sust. cocinado y conservado en paca (pescado).<br />

V. ki sa vi ta gan tsi 2 .<br />

ki sa vi ta gan tsi 1 {iki sa vi ta ke ri} vt. molestarse con<br />

alguien o castigarlo por causa de algo que ha hecho,<br />

o por que quiere algo que tiene. Te ra non ke ma tsate<br />

ri, iro ro ta ri iki sa vi ta ke na. No le obedecí, por eso<br />

está molesto conmigo (y haciéndome así). Iki sa kena<br />

ra ige iki sa vi ta ke na ro ra no tsi na ne tsi te ineake<br />

ra na pi te ti ro ra, ova shi yo gi tim pi naa ke na. Mi<br />

hermano me aborrecía y se molestó conmigo a causa<br />

de que vio que yo tenía dos mujeres; por eso me hizo<br />

extraviar (en el monte).<br />

V. ki sa gan tsi; -vi 2 4.8.3.12; ki sa shi ta gan tsi.<br />

ki sa vi ta gan tsi 2 {ya ki sa vi ta ke ri} vt. cocinar y conservar<br />

pescado en paca (esp. de caña). Ya ki sa vi take<br />

ri apa shi ma ka pi ro pi ku, iri ro ko na ira ma na ke<br />

ka ma ni iria ta ke ra ka ton ko in tsa mai va ge te ra.<br />

Mi papá ha cocinado pescados en pacas pa ra tener<br />

siquiera esto pa ra llevar mañana cuando vaya río<br />

arriba a cultivar su chacra.<br />

V. opi.<br />

ki sea ta gan tsi {iki sea ta ke ro} vt. utilizar las manos<br />

pa ra sacar hojas, palitos, etc. del agua (p.ej. de un<br />

riachuelo pequeño pa ra que corra el agua otra vez).<br />

Yo ga ri ana ne ki ipe gaa vin tsa ta ka ra, ia ta ke nia teni<br />

ku iki sea ta ke ro, im po ita mea ta ke ro yo ve monkia<br />

ta ke ro ipo te ikaa va ge ta ke ra ipe gaa va ge taka<br />

ra. Cuando un niño quiere jugar en el agua, va a<br />

la quebradita, limpia con las manos lo que hay allí<br />

(como piedritas o palitos), hace un dique, construye<br />

una poza (y así) logra bañarse y jugar.<br />

V. óa ni.<br />

ki soa ta gan tsi {iki soa ta ke ri} vt. raspar el interior<br />

(p.ej. de una calabaza, ciertas cortezas, una olla de<br />

barro en preparación). Yo ga raa ke ne ro apa pa moko,<br />

on ko ta ke ro ina, oki soa ta ke ro, im po oki taatan<br />

ta ka ro shin kia to. Mi papá cortó una calabacita<br />

pa ra mi mamá, ella la cocinó, la raspó (para sacarle<br />

la carne), y luego la usó pa ra servir chicha de maíz.<br />

Yo ga ri ko ki ya sa raa ke ta ma ro tsa iki soa ta ke ro soa<br />

soa iram pi tsa ta shi ta ke ro ra ivia ne. Mi tío saca la<br />

corteza del árbol tamaro y saca la fibra del interior<br />

de ella raspándola (con cuchillo) soa soa pa ra hacer<br />

cuerda pa ra su arco.<br />

V. ki so ka gan tsi; -a 4 4.8.3.9.<br />

ki so kaa ta gan tsi {iki so kaa ta ke} vi. escarbar o cavar<br />

en la tierra debajo del agua pa ra abrir una entrada y<br />

poder meterse debajo de una piedra (p.ej. cangrejo,<br />

carachama). Oga ri ose ro oki so kaa ta ke to vai ti nia teni<br />

ku. Oa ta ke ina ota ta rea ke ro ra aga ke to vai ni. Los<br />

cangrejos han escarbado mu cho en la quebrada. Mi<br />

mamá fue allí donde volteó piedras y cogió mu chos.<br />

V. ki so ka gan tsi, óa ni.<br />

ki so ka gan tsi {iki so ka ke} vi. hacer un espacio en medio<br />

de un montón de algo pa ra poder entrar; abrirse<br />

una entrada o salida cavando. Noa ta ke no ko tse goava<br />

ge ta ke ra ken tso ri no cha pi ni ta ko ta ke sa ma ni.<br />

No po ka ve taa, te ra na ga vee no gon ke taem pa ra<br />

no vi to ku, on ti no nea paa ke in tai no ki so ka ke, ario<br />

no ma ga ke. Fui a buscar perdices en las ramas de los<br />

árboles, cogiéndome la no che en ese lugar lejano. Regresé<br />

pero no pude llegar a mi canoa, sino que vi un<br />

montón de madera arrojada a la playa por el río, la<br />

abrí un poco pa ra poder meterme y así pasé la no che.<br />

Oga ri oka mo ta ga ni ra, yo ga ri ma tu ri iki so ka nai<br />

in kon te ta nae ra iria tae ra ini roa ku iri shi ga nae ra.<br />

Cuando se hace una represa (para pescar), los peces<br />

ma tu ri abren huecos (en la represa) pa ra salir al río<br />

principal y escaparse.<br />

ki shia ta gan tsi {iki shia ta ka} vr. peinarse o arreglarse<br />

el plumaje con el pico (ave). Osa ma ni va ge ta na ke<br />

no nei ri tsi me ri pi tai ga ma ta ke iki shiai ga ka ra, oga<br />

yo ro van ki va ge ta na ke akya ya ra ge ta na ke. Después<br />

de un rato vi a los pájaros que estaban posados<br />

arreglándose sus plumajes con sus picos, y cuando se<br />

secaron sus plumas, se fueron volando.<br />

V. ki shi ta gan tsi 1 .<br />

kíshiri adj.sust. asado/a (p.ej. yucas o plátanos asados<br />

en la candela).<br />

V. ki shi ta gan tsi 2 .<br />

ki shí rin tsi {igí shi re} inan.pos. peine.<br />

V. gí shi tsi, ki shi ta gan tsi1 .<br />

ki shi ta gan tsi1 {iki shi take<br />

ri} vt. peinar. Oga ri<br />

ina oki shi ta vai ri ige<br />

iria tae ra isan ke vantae<br />

ra. Mi mamá peinó a<br />

otonki<br />

mi hermano pa ra ir a la<br />

kishirintsi<br />

escuela.<br />

|| {iki shi ta ka} vr. peinarse. Mai ka oma ra ne ta na ke ra<br />

in cho, tsi kya ta oki shi ta ka iro ro ri one gin te ta ka ra.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!