07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ka ta gan tsi 183 ka ti ga gan tsi<br />

ka ta gan tsi {ika ta ke ri} vt. bañar a un niño o a un<br />

enfermo echándole agua. Oga ri ina oman tsi ga va geta<br />

na ke ra te ra on kaa tu ma tae, im po no sha vo gaata<br />

shi ta ke ro no ka ta ke ro ra. Mi mamá estaba muy<br />

enferma y ya no se bañaba, luego calenté agua pa ra<br />

ella y la bañé echándole agua.<br />

V. kaa ta gan tsi 1 .<br />

katagianeri adj.sust. fácil de pelar (p.ej. yuca, plátano).<br />

V. ka ta gia ne ta gan tsi.<br />

ka ta gia ne ta gan tsi {oka ta gia ne ta ke} vi. pelarse<br />

fácilmente (p.ej. yuca, plátano). Oga ri se ka tsi opa rigi<br />

tea nai ra in ka ni oka ta gia ne ta nai. An ta ri sa rini<br />

ku, te ra tyo on ka ta gia ne te, oga gu ta nai ro ta ri<br />

ogi tsa ga re tai ri. En tiempo de lluvias la yuca se pela<br />

fácilmente. En cambio, en tiempo de sequía no se<br />

pela fácilmente por que (según se dice) nuevamente<br />

se viste con la cushma del árbol amasisa.<br />

V. ka- Apén. 1; ta gia gan tsi.<br />

ka tan kaa ta gan tsi {ika tan kaa ta ke ri} vt. exprimir;<br />

ordeñar; apretar pa ra sacar el líquido. No mi re ge tana<br />

ke no ka tan kaa ta ke iri mo ki no ga cho kaa ta ke rora<br />

nia no vii ka ka ro ra. Tenía mucha sed, exprimí un<br />

limón, hice limonada y la tomé.<br />

• No se usa pa ra exprimir cosas mojadas como, p.ej.,<br />

ropa.<br />

V. ka tan ka gan tsi, óa ni.<br />

ka tan ka gan tsi {ika tan ka ke ri} vt. apretar. Oga ri ina<br />

oka tan ka ke ri icha iva gan te ku opa ke ri ra am pi<br />

iman tsi ga ta ke ra, te ra ni ka in ko ge ni ka iro ga kempa<br />

ro ra. Mi mamá apretó la boca de mi hermanito<br />

pa ra darle medicina cuando estaba enfermo, por que<br />

él no quería tomarla.<br />

ka tan ka ko ta gan tsi {ika tan ka ko ta ke ri} vt. apretar<br />

(p.ej. pa ra sacar la materia de un chupo, pa ra hacer<br />

salir un gusano). Yo ga ri no to mi ike ni ta ke ita sa giiku<br />

ino na va ge ta na ke ka ra. Yo ga ri apa ika tan ka kota<br />

ke ri ya gai ni ri. Mi hijo tenía un gusano (tornillo)<br />

en la pierna que estaba muy hinchada. Mi papá se lo<br />

apretó y lo sacó.<br />

V. ka tan ka gan tsi; -ako 4.8.1.1.<br />

ka tan ku ta gan tsi {aka tan ku ta ke} vi. ser de tamaño<br />

regular (una bola de algo de gén. fem. o inan.).<br />

• Cuando aparece con -an abl., in di ca que la bola<br />

está haciéndose cada vez más grande. Otankugake<br />

ina soa, soa, soa, ario mpa akatankutanakeri. Mi<br />

mamá iba haciendo un ovillo soa, soa, soa, y poco a<br />

poco la bola se hacía grande.<br />

V. aka ta ke, otan ku.<br />

kátari m. mayopato (esp. de pato silvestre de color<br />

cenizo).<br />

kátaro inan. esp. de planta<br />

cuyas hojas se parecen a<br />

la hierba y produce tallos<br />

rastreros.<br />

▲ Es un fastidio pa ra los chacareros,<br />

por que no puede ser eliminada<br />

por sus tallos rastreros<br />

y por que los pajaritos llevan sus<br />

semillas, que se encuentran en<br />

ka ta ri<br />

pequeños receptáculos bifurcados, a todas partes.<br />

♦ Algunos machucan las hojas y las usan pa ra frotar el cabello<br />

cuando se bañan pa ra suavizarlo y acondicionarlo; también se<br />

hace lo mis mo a las cabezas de los niñitos sin pelo pa ra que les<br />

crezca.<br />

katarompanaki m. esp. de árbol que crece en los<br />

cerros.<br />

▲ La resina tiene el color dorado cuando está seca; se quema igual<br />

que la resina de tsi va ki.<br />

ka ta voa gan tsi {ika ta voa ke ro} vt. apretar tan fuertemente<br />

con la mano que se abre o se par te. No pi ra taka<br />

ken tso ri ika ta voa ke ri no to mi okon te vio ta na ke<br />

iram po re tsa, ova shi ika ma ke no ken ki su rea kova<br />

ge ta na ka ri tyo ka ra. Estaba criando una perdiz y<br />

mi hijo la apretó con las dos manos hasta que se le<br />

salieron las tri pas, así que se murió y yo estaba muy<br />

triste por ella.<br />

V. ka- Apén. 1; ta voa gan tsi.<br />

ka té ga ri adj.sust. el/la que florece; floreciente,<br />

conocido/a por la cantidad o belleza de sus flores.<br />

V. ka- Apén. 1; ote ga, shi má shi ri.<br />

ka ti gaa ta gan tsi {ika ti gaa ta ke ro} vt. hacer que algo<br />

vaya paralelo a la dirección de la corriente del río<br />

(p.ej. una canoa, una balsa, un palo). Yo ga ri apa<br />

yo go va ge ti iko noa va ge ta ra, oma raa ge ve ta katyo<br />

tsi kya ni ine gin te ta ke ro ika ti gaa ta ke ro ga ni ri<br />

oshon ka na ka. Mi papá es muy experto en cruzar<br />

ríos, y aunque el río esté crecido (va cruzando) despacio<br />

cuidando de que (la canoa) vaya paralela a la<br />

corriente pa ra que no se voltee.<br />

|| {oka ti gaa ta ka} vr. ir paralelo/a a la dirección de<br />

la corriente del río; estar arrimado/a en algo con<br />

un extremo en el agua (p.ej. un palo). Ito ga ke apa<br />

ka mo na ira ga ke me ra imen ko, on ti oshon ka na ka<br />

opa ri gaa ta ke oaa ku, ai tyo oka ti gaa ta ka. Tyam pa<br />

in kan ta ke ro ira ga ke ro ra. Mi papá tumbó un árbol<br />

de pona pa ra hacer piso, pero se volteó, se cayó al<br />

río y allí está parado en el agua (que es muy honda)<br />

y arrimado (a la peña). (No sé) cómo va a sacarlo.<br />

V. ka ti ga gan tsi, óa ni.<br />

ka ti ga gan tsi {ika ti ga ke ro} vt. 1. arrimar algo largo,<br />

delgado y recto a otra cosa (p.ej. contra una pared,<br />

un árbol); poner en posición paralela a algo largo<br />

y delgado (p.ej. a un camino, a unos palos). An ta ri<br />

in kaa ra noa tu ti ra na gi ra tsi rian ti, no po ka ve ta<br />

po kai apa, no nea paa ke ro icha ko pi te ika ti ga kero<br />

tin ka min tsi ku. Cuando regresé de haber ido a<br />

traer piñas más temprano, me dí cuenta que mi papá<br />

había regresado, (porque) vi sus flechas que las había<br />

puesto junto al horcón. 2. enderezar y limpiar tripas<br />

(con un palo). Im po aga ta na ke ra osaa ta ke ri ra<br />

oshe to, oa ta ke oaa ku on ki ve ri ra, opa ti mai ga nake<br />

ro tyo ovi sa roe gi te ova shi oka ti gai ga va ke ro<br />

iram po re tsa. (Cuentan que) entonces cuando ella<br />

terminó de escaldar los maquisapas, se fue al río para<br />

lavarlos, y sus nietas la siguieron y limpiaron las<br />

tri pas.<br />

|| {oka ti ga ka} vr. estar o ser vertical (camino empinado);<br />

estar o ponerse en posición paralela a algo largo<br />

y delgado (p.ej. a un camino, a unos palos). Oga ri

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!