07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

yai ri ka ke ro 591 ya mea ta ka ro<br />

yai ri ka ke ro V. iri ka gan tsi.<br />

yai ri ka ko ta ke ri V. iri ka ko ta gan tsi.<br />

yairípini, yai ri shi inan. esp. de arbusto.<br />

▲ Los frutos son dulces y parecidos a la anona.<br />

♦ Se utilizan las hojas en baños calientes pa ra niños con bronqui-<br />

tis o neumonía y como antídoto contra “la mirada” de las abejas<br />

yai ri.<br />

V. yái ri; -pini Apén. 1.<br />

yai ri ven ki ki inan. esp. de juncia (reg. piripiri; lit. piripiri<br />

pa ra abejas yai ri).<br />

♦ Tradicionalmente se masticaban los rizomas y se los escupían<br />

en el tronco donde había un ni do de abejas yai ri pa ra hacer que<br />

éste se cayera; también se lo usaba pa ra proteger a los niños de los<br />

supuestos flechazos de las abejas yai ri.<br />

V. ivén ki ki, tsi roen ti.<br />

yai vi ti m. esp. de pá ja ro.<br />

♦ Cuando se escucha el canto del yai vi ti, que es un silbo, se<br />

sabe que hay hormigas policías cerca, y por eso se dice que estas<br />

hormigas son los perros de estos pájaros y que cuando cantan los<br />

están llamando.<br />

V. yai, ví ti tsi.<br />

ya ka ke ri V. ka gan tsi.<br />

ya ka mon ki ta ga ke ro V. ka mon ki ta ga gan tsi.<br />

ya ka mon ki ta ke V. ka mon ki ta gan tsi.<br />

ya ka pio shi cha ki ta ke V. ka pio shi cha ki ta gan tsi.<br />

ya ka pi ri ka ta ke V. ka pi ri ka ta gan tsi.<br />

ya ka shin tsa ta ke V. ka shin tsa ta gan tsi.<br />

ya ka ti na ta ke V. ka ti na ta gan tsi.<br />

ya ka tsan tsa ta ke V. ka tsan tsa ta gan tsi.<br />

ya ka tsi tí ta ke V. ka tsi ti ta gan tsi.<br />

ya ki pa rea ke ri V. ki pa rea gan tsi.<br />

ya ki pa ta ke ri V. ki pa ta gan tsi.<br />

ya ki po ga ka V. ki po ga gan tsi.<br />

ya ki po ga ke ri V. ki po ga gan tsi.<br />

ya ki sa tse go rin ta ka V. ki sa tse go rin ta gan tsi.<br />

ya ki sa tse go rin ta ka ri V. ki sa tse go rin ta gan tsi.<br />

ya ki sa vi ta ke ri V. ki sa vi ta gan tsi.<br />

ya ki shi ta ke ro V. ki shi ta gan tsi.<br />

ya ki shi ta ko ta ke ri V. ki shi ta ko ta gan tsi.<br />

ya ki ta gan tsi {oya ki ta ke} vi. producir semillas (el<br />

bambú). Oga ri ka pi ro te ra omua te ro oya ki te ra,<br />

on ti avi sa va ge ta naa to vai ti shi ria ga ri ni ario oyaki<br />

tai, yo ga naa ro ta ma ¡ojo joo, in ti ra tyo ka ra! Con<br />

frecuencia la paca no produce fruto (semillas), sino<br />

que pasan mu chos años pa ra producir otra vez; las<br />

larvas ta ma comen (el interior de las cañas) y ¡qué<br />

cantidad hay de ellas en todas las pacas!<br />

V. oya ki.<br />

ya ki ta mo ta ko ta ka V. ki ta mo ta ko ta gan tsi.<br />

ya ki ta vi rea ke ro V. ki ta vi rea gan tsi.<br />

ya ki ta vi rea ko ta ke ro V. ki ta vi rea ko ta gan tsi.<br />

ya ki ta vi ta ke ro V. ki ta vi ta gan tsi.<br />

ya ki ta vi ta ko ta ke ro V. ki ta vi ta ko ta gan tsi.<br />

ya ki tsien ka ta ka V. ki tsien ka ta gan tsi.<br />

ya ki tsi gan ta ka V. ki tsi gan ta gan tsi.<br />

ya ki tsi ta ta ke V. ki tsi ta ta gan tsi.<br />

ya ki tsi ta ta ke ri V. ki tsi ta ta gan tsi.<br />

ya ki vo ta ke ri V. ki vo ta gan tsi.<br />

ya ko koa ta ke V. ko koa ta gan tsi.<br />

ya ko ko ta ke V. ko ko ta gan tsi.<br />

Ya kó ne ro f. mad re de los mellizos Chain ka va ni y<br />

Yavireri.<br />

♦ Tradicionalmente, según se contaba, los hijos de Ya ko ne ro eran<br />

personas muy destacadas en la historia del grupo matsigenka; en<br />

vez de mellizos algunos contaban acerca de trillizos, citando a<br />

Machairintsi como el tercero; otros contaban acerca de cuatrillizos<br />

citando a Yavireri como el que nació primero, seguido por Chainka<br />

va ni, Pa cha ka mu o In ku ri shi, y por último Machairintsi. (No<br />

se debe confundir Pa cha ka mu, quien según algunos era el hijo de<br />

Ya ko ne ro, con el hermano de Pa re ni, que también se llamaba Pacha<br />

ka mu o Pachakami. Antes que nacieran sus hijos, Ya ko ne ro fue<br />

matado por los hijos de Tsi rim pi, mad re de los jaguares. Tsi rim pi<br />

criaba ocultamente a los hijos huérfanos de Ya ko ne ro. Se contaba<br />

que si los jaguares no hubieran matado a Ya ko ne ro, ella, con sus<br />

hijos, los hubieran exterminado a ellos y no existiría ninguno hoy<br />

en día.<br />

V. Chain ka va ni.<br />

ya kon tsaa ke V. kon tsaa gan tsi.<br />

ya ko ta ke V. ko ta gan tsi.<br />

ya maa gan ti re ta ke V. maa gan ti re ta gan tsi.<br />

ya maa gii ta ke ro V. maa gii ta gan tsi.<br />

ya maa ke ro V. maa gan tsi.<br />

ya maam po re tsa ta ka V. maam po re tsa ta gan tsi.<br />

ya maa ta ga ke ro V. maa ta ga gan tsi.<br />

ya maa ta ke V. maa ta gan tsi.<br />

ya maa ta ke ro V. maa ta gan tsi.<br />

ya maa tsa ta ke ro V. maa tsa ta gan tsi.<br />

ya maa tsei ta ke ro V. maa tsei ta gan tsi.<br />

ya maa vo ki ta ke ro V. maa vo ki ta gan tsi.<br />

ya maa vo naa ta ke V. maa vo naa ta gan tsi.<br />

ya ma gan ti re ta ke ri V. ma gan ti re ta gan tsi.<br />

ya ma ke ri V. ma gan tsi.<br />

ya ma ko ta ke ri V. ma ko ta gan tsi.<br />

ya mam pia ke ri V. mam pia gan tsi.<br />

ya mam pi ven ta ke ri V. mam pi ven ta gan tsi.<br />

ya ma reaa ta ke ro V. ma reaa ta gan tsi.<br />

ya ma ta ga ka V. ma ta ga gan tsi.<br />

ya ma ta ga ko ta ka ri V. ma ta ga ko ta gan tsi.<br />

ya ma ta vi ta ke ri V. ma ta vi ta gan tsi.<br />

ya ma tsai ta ka V. ma tsai ta gan tsi.<br />

ya ma tsai ta ke ri V. ma tsai ta gan tsi.<br />

ya ma tsin ka ke V. ma tsin ka gan tsi.<br />

ya ma tsin ka ke ri V. ma tsin ka gan tsi.<br />

ya ma tsin ka tsa ta ke V. ma tsin ka tsa ta gan tsi.<br />

ya ma tsin ka tsa ta shi ta ke ri V. ma tsin ka tsa ta shi ta gan tsi.<br />

ya ma tsin tsii ta ke V. ma tsin tsii ta gan tsi.<br />

ya mea ta ka ro V. mea ta gan tsi.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!