07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

mo ro ki mi ria ki ta gan tsi 287 mua ta gan tsi<br />

mo ro ki mi ria ki ta gan tsi {imo ro ki mi ria ki ta ke} vi. salir<br />

mu chos granitos en la piel; tener carne de gallina;<br />

tener urticaria o ronchas. Yo ga ri area re ni on ti ikitso<br />

mi ria ki ta ke itsa no ku imo ro ki mi ria ki ta ke. Los<br />

pavos tienen pequeñas carnosidades en sus cuellos<br />

como carne de gallina.<br />

V. mo ro ki ta gan tsi; -miriaki Apén. 1.<br />

mo ro ki ta gan tsi {imo ro ki ta ke} vi. salir granos en la<br />

piel; tener carne de gallina; tener urticaria o ronchas.<br />

Ta ta ri ka tyo ga ke ri apa ¡ojo joo!, ikaen ta gi se ta naka<br />

imo ro ki se ta na ke ma ga ti ro itsan tsa ku. Yo ga ri<br />

no to mi iri ro ri choe ni okan ta ke ri, ne ro tyo choeni<br />

imo ro ki ta ke. Qué (enfermedad) será la que está<br />

dando a mi papá, ¡qué barbaridad!, tiene mucha<br />

comezón y todo el cuerpo está lleno de ronchas. En<br />

cambio, a mi hijo no le está dando tan fuerte y por<br />

eso ahora sólo tiene unos cuantos granitos.<br />

mo ta gan tsi {imo ta ke ri, yo mo ta ke ri} vt. remedar<br />

o imitar el sonido de ciertos animales y aves pa ra<br />

llamarlos (p.ej. de perdiz, monos, pucacunga, pava).<br />

In kaa ra inia ma na ke ken tso ri, ia ta ke no to mi imota<br />

ke ri, ipo ka ke iton ku ti ri. Endenantes en la madrugada<br />

una perdiz estaba cantando, mi hijo fue (cerca<br />

de ella) y la remedó, (la perdiz) se le acercó y él la<br />

mató (con escopeta).<br />

♦ Se reproduce exactamente el sonido de un animal o ave pa ra<br />

que se acerque y así poder matarlo.<br />

• Cuando aparece con -vakag rcpr., tiene el significado<br />

de comunicarse entre aves o animales remedándose.<br />

An ta ri inii ra ko shi ri ikan ti koiyo koiyo koiyo koiyo<br />

imotavakagakara. Cuando el mono negro emite<br />

sonidos (lit. habla), dice koiyo koiyo koiyo koiyo y<br />

se remedan los unos a los otros.<br />

V. shi tsaa gan tsi.<br />

mo tían tsi {imo tia} inan.pos. abdomen, vientre.<br />

mo ti ta gan tsi {imo ti ta ke} vi. ser larva (p.ej. las larvas<br />

de suris, de kem pe re to, tsuiro, ko shan ti). An ta ri<br />

oto ga ga ni ra ka mo na, itso ta ke ro pa gi ri yo gi tsoka<br />

ke ro, im po itan ka na ke imo ti ta na ke. Cuando se<br />

corta una palmera, los suris chupan (la par te tierna)<br />

donde ponen sus huevos, y cuando los huevos se<br />

revientan, tienen la forma de larvas.<br />

V. ímo ti.<br />

mo to ro [del cast.] inan. motor.<br />

mo to ta gan tsi {imo to ta ke ro} vt. agujerear, hacer<br />

huequitos, perforar. Oga ri itso va kon ka ri on ti otsoyam<br />

pi ta ke, iro ro ta ri ya ga vean ta ro ri ra iken ti ro ra<br />

oga ma ga in cha to imo to ta ke ro ra. El pico del pá ja ro<br />

carpintero es muy filudo, por eso puede perforar los<br />

troncos secos y hacerles huecos.<br />

|| {omo to ta ka} vr. haber sido agujereado/a o<br />

perforado/a, tener huequito. Omo to ta ka ogi ri mashi<br />

ina otsa ta ke ri ra ogo ri ki te. Mi mamá tiene un<br />

huequito en su na riz donde le cuelga un adorno (lit.<br />

su plata).<br />

mo to van ta gan tsi {omo to van ta ka} vr. estar agujereada<br />

o perforada (una hoja grande). Pia te pa gaa te ra<br />

pa shi ni opa na pin ko ga sa no ta ke ro ra te ri ra omoto<br />

van tu ma tem pa maa ni. Anda a recoger otra hoja<br />

y busca bien una que no tenga ningún agujero.<br />

V. mo to ta gan tsi, ópa na.<br />

motyogiroki m. esp. de pá ja ro carpintero chico de<br />

color chocolate moteado en la cabeza.<br />

♦ Tradicionalmente se pensaba que en caso de que uno se riera de<br />

él, éste se convertiría en jaguar.<br />

mua ki se ta gan tsi {imua ki se ta ke ro, imua ki se ta ke}<br />

vt., vi. poner, hacer o haber una gran cantidad de algo<br />

muy juntos los unos de los otros (p.ej. casas); hacer<br />

algo repetidas veces o a cada rato. Ito vai ga va ge ti tyo<br />

im po ki ro ka ra imua ki se ta na ke tyo ka ra, ga ra tyo<br />

tya ni ga vei ma ta tsi iro go te ri ra. Las estrellas son<br />

muchísimas y están tan juntitas las unas de las otras<br />

que nadie las podrá contar jamás. An ta ri iti mai gi ra<br />

vi ra ko cha ¡tya ri ka!, ¡omua ki se ta na ke tyo ivan koegi<br />

ito vai ga va gei gi ta ri tyo ka ra! Allá donde vive la<br />

gente de la ciudad (lit. gente blanca), ¡qué increíble!,<br />

¡las casas son muchísimas y están muy unidas unas a<br />

otras por que ellos tambien son muchísimos!<br />

V. mua ki ta gan tsi; -se 4.8.3.13.<br />

mua ki ta gan tsi {imua ki ta ke} vi. haber o existir uno<br />

tras otro. Okan ti novirentote: “In ta ga me ti ma ka<br />

ta ta ri ka oita no ga kem pa ra ga sa ko na ra imua ki tai<br />

no tyo mia ni”. Mi hermana dijo: “Como quisiera que<br />

hubiera algo que pudiera tomar pa ra no concebir<br />

hijos con tanta frecuencia (lit. pa ra que mis fetos no<br />

(existan) uno tras otro)”.<br />

V. mua ta gan tsi, oki tso ki.<br />

mua ni adv. con frecuencia, a cada rato. Oga ri no shin to<br />

te ra mua ni om po ka pi ni te, oti ma va ge ti ta ri sa ma ni.<br />

Mi hija no viene con frecuencia, por que vive muy lejos.<br />

mua shin tsa ki ta gan tsi {imua shin tsa ki ta ke ri} vt. ensartar<br />

cosas chiquitas muy juntas las unas de las otras<br />

sin dejar na da de espacios; poner muy juntos/as los<br />

unos de los otros en una fila. Oshin tsa gi ta ke ri ina<br />

ai tsi ki te omua shin tsa ki ta ke ri ario shin tsa pa ge ri katyo<br />

ka ra. Mi mamá hizo sartas de dientes (de mono)<br />

y los puso muy juntitos; las sartas son muy largas.<br />

|| {omua shin tsa ki ta ke} vi. estar ensartado/a muy juntos/as<br />

sin dejar na da de espacios, estar muy juntos/<br />

as en una fila. Yo ga ri sa ma ni ai tyo irai pi te ti ogatsan<br />

tsa nai ti, kan tan ki cha an ta ri itsi ti po go nai ku<br />

on ti aka tsi tie gi ti ona ke, ai ki ro on ti omua shin tsaki<br />

ta ke. El majás tiene dos colmillos muy largos, pero<br />

sus muelas son cortitas y están muy juntitas.<br />

V. mua ta gan tsi, oshín tsa ki.<br />

mua ta gan tsi {imua ta ke ro} vt. 1. hacer a cada rato,<br />

hacer con frecuencia. Yo ga ri ani pai ra ni imua ta kero<br />

ika ma ka ma ti ra, kan tan ki cha mai ka yo ga shita<br />

ka ro am pi te ni ge sa ko na imua tae ro in ka ma kama<br />

tae ra. Hace tiempo a mi cuñado le daban ataques<br />

de epilepsia (lit. mi cuñado moría y moría o perdía<br />

y perdía el sentido) con frecuencia; pero ahora toma<br />

medicina y ya no le da con mucha frecuencia.<br />

2. poner cerca unos de otros (p.ej. sembrar plátanos<br />

muy cerca unos de otros). Yo ga ri ko ki ipan ki ta ke ro<br />

pa rian ti imua ta ke ro, im po oti ma na ke ¡tya ri ka!,<br />

apa ra va ge ta na ka tyo ka ra. Mi tío sembró mu chos<br />

plátanos poniéndolos muy juntos, y cuando dieron,<br />

¡qué barbaridad!, se desperdiciaron mu chos.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!