07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ma ti ka gan tsi 271 ma tsa ton ki ta gan tsi<br />

roja muy chiquitita).<br />

▲ Comen palos pudridos y también les gusta los dulces. Tienen<br />

la costumbre de picar en el ojo y causar un dolor insoportable y<br />

prolongado que se alivia poniendo gotas de leche.<br />

ma ti ka gan tsi1 {ima ti ka ke} vi. cantar. No ke ma ke ri<br />

ima ti ka ke ra ko ki ika me tien ka va ge ti tyo ka ra nigan<br />

ki no shi ne ven ta na ka ri. Escuché a mi tío cantar<br />

y su voz era tan bonita que me quedé encantada de<br />

escucharlo (lit. de él).<br />

ma ti ka gan tsi2 {ima ti ka ne} inan.pos. su canción, su<br />

acción de cantar.<br />

ma ti ka gan tsi ven ki ki inan. esp. de juncia (reg. piripiri;<br />

lit. piripiri pa ra cantar).<br />

♦ Tradicionalmente se preparaba mate de las hojas de ko ka junto<br />

con rizomas machucados del ma ti ka gan tsi ven ki ki y se le daba a<br />

los niños que querían tener buena voz pa ra el canto.<br />

V. ma ti ka gan tsi1 , ivén ki ki.<br />

ma tin ke, ma tin ke onom. acción de cojear.<br />

V. shin ko gi sé na ri, ma tin ke ta gan tsi.<br />

matínkentsi s. cojera.<br />

ma tin ke ta gan tsi {ima tin ke ta ke} vi. cojear, saltar<br />

en un pie. Ai ño na ta va ri te ima tin ke ta ke, in ti ta ri<br />

tsi ka ke ri pi ji ri, iro ro ta ri ima tin ke tan ta ka ri ra te ra<br />

ira nui ta gan tsi te. Tengo una gallina coja, por que un<br />

murciélago la mordió; por eso cojea y no anda bien.<br />

ma tín ko ri f. esp. de lagartija pequeña negra.<br />

▲ Su piel es muy fina, negra y brillante.<br />

♦ Tradicionalmente se decía que era la hermana de las serpientes<br />

y por eso se le conoce también con el tér mi no iri tsi ro ma ran ke;<br />

se pensaba que en caso que mordiera a alguien, una serpiente<br />

también mordería a la misma per so na.<br />

má to ri1 m. mariposa nocturna.<br />

má to ri2 m. foco o núcleo de un divieso o chupo.<br />

♦ Tradicionalmente se utilizaban los estambres pegajosos de la<br />

flor pegapega pa ra sacar los focos de los diviesos. Oson ka na ke ra<br />

sompotsi pagashitakero ote ga tsiregiro pampivitakotakerira<br />

omatorite pagaerira; ga ri ra pa gi ri ga ra ovega. Yo ga ri yagaganirira<br />

ipiatunkani igentiriku ga ni ri ya gai ri ai ki ro. (Se dice<br />

que) cuando se revienta un chupo, debes coger un (estambre de)<br />

la flor pegapega y girarlo en el foco pa ra sacarlo; si no lo sacas, no<br />

va a sanarse. Lo que se saca se po ne dentro de un tallo de patquina<br />

(y se cierra otra vez) pa ra evitar que salga otro chupo.<br />

ma tu m. esp. de pá ja ro cenizo que abunda en las chacras<br />

abandonadas.<br />

V. sa ri kóa ni.<br />

má tu ri V. má te ri.<br />

ma tsa ga ta gan tsi {ima tsa ga ta ka ri} vtr. disparar. Inei<br />

pa ni kya in ti sa raa se ta na ke ro ma tson tso ri in kia nake<br />

ra tsom po gi, ya ga shi tu ta ri tyo iri ro ri cha ko pi<br />

ima tsa ga ta ka ri tsu ri ri tsugn iken ti ri. (Cuentan<br />

que) al ver que el jaguar estaba por romper (el<br />

techo) pa ra entrar, él cogió su flecha, disparó tsu ri ri<br />

tsugn y se lo clavó.<br />

|| {ima tsa ga ta ka} vr. disparar, cazar con flecha o con<br />

arma de fuego. Yo ga ri oto mi te ra iria va ge te an ta<br />

in ke ni shi ku ima tsa ga va ge tem pa ra, on ti opi tashii<br />

ga ro ko ga pa ge on ti ogai ga se ka tsi. Su hijo no<br />

iba al mon te a cazar (lit. a disparar), así que ellas no<br />

imatsagatantakara<br />

tenían (carne) pa ra comer (lit. ellas estaban sentadas<br />

sin nada), sino que sólo comían yuca.<br />

ma tsái rin tsi {ira ma tsái re} m.pos. corona; venda pa ra<br />

la cabeza.<br />

♦ La corona típica se hace de<br />

plumitas del paujil que se ponen<br />

en una venda tejida; tradicionalmente<br />

to dos los hombres ma tsai rin tsi<br />

la usaban to dos los días.<br />

|| inan.pos. 1. los reflejos del sol en las nubes que se<br />

ven por la mañanita antes de que el sol mis mo salga<br />

(ira ma tsai re po rea tsi ri). 2. la corona de la flor<br />

pasionaria (lit. amatsaire tsi mo ri to ki).<br />

ma tsai ta gan tsi {ya ma tsai ta ke ri} vt. coronar, poner<br />

corona o venda en la cabeza de alguien o en algo.<br />

Yo ga ri no to mi yo ve tsi ka va ge ta ke iri shi tsi te katsa<br />

ri yan ta ko va ge ta ke ra, im po ya ga ta ke ri ra yama<br />

tsai ta ke ri iri ren ti. Mi hijo arregló sus plumas de<br />

las colas de paucares e hizo (una corona), y cuando<br />

la terminó, se la puso a su hermano.<br />

|| {ya ma tsai ta ka} vr. usar o ponerse corona o venda<br />

pa ra la cabeza. Yo ga ri apa on ti ya ma tsai ta ka tonke<br />

ro pi ipa ke ri ri ra iri ti ne ri. Mi papá se ha puesto<br />

una corona de bambú que le dio su yerno.<br />

matsakenchaima adj. de cabeza larga y delgada.<br />

V. ma tsa ta gan tsi, gen cháin tsi.<br />

matsamentsama adj. flaco/a (p.ej. un gallo flaco con<br />

el esternón protuberante).<br />

V. ma tsa ta gan tsi, imen tsa.<br />

ma tsan ti s. una per so na o animal flaco.<br />

V. ma tsa ta gan tsi; -nti Apén. 1.<br />

ma tsa ta gan tsi {ima tsa ta ke} vi. estar o ser flaco/a.<br />

Yo ga ri no tsi ti te ima se ka ta na ke, no ti ga ge ve taari<br />

te ra iro gem pa ro, ima tsa ta na ke pai ra ta ke tyo<br />

ka ra. Mi perro ya no tiene na da de apetito, y por<br />

más que le doy de comer no come: ya está puro<br />

hueso.<br />

ma tsa ton ki ta gan tsi {ima tsa ton ki ta ke} vi. ser muy<br />

flaco/a, ser hueso y pellejo. Tya ri ka ra ikan ta ka ra<br />

no to mi ya shi ki ta nan ki tsi ri ra on ti ima tsa ton ki take.<br />

Te ra in ka ñoi gem pa ri ito vai ree gi imi rin kaegi<br />

tyo ima ra pa ge ri ka tyo ka ra. Por qué será así mi<br />

hijo menor que está muy flaquito. No es gordo como<br />

to dos sus hermanos.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!