07.05.2013 Views

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

Diccionario machiguenga-castellano {ISO: mcb]

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

gegontaméntontsi 85 gia gan tsi<br />

gegontaméntontsi inan.pos. hamaca (lit. instrumento<br />

pa ra hamaquearse).<br />

V. gé go tsi, ge górin<br />

tsi.<br />

ge gon tsan tsi {igegon<br />

tsa} inan.<br />

pos. pliegue del<br />

codo o rodilla.<br />

ge gó rin tsi AU<br />

{ige go re} inan.<br />

pos. hamaca.<br />

ima ga ke ra gegontamentontsiku<br />

V. gé go tsi; la nota en ge gon ta gan tsi.<br />

gé go tsi BU {ige go} inan.pos. hamaca.<br />

V. ge gó rin tsi; la nota en ge gon ta gan tsi.<br />

ge ka, ge ka va V. ka va ko.<br />

ge mi san ta gan tsi {yo ge mi san ta ke ri} vt. callar a una<br />

per so na con la que se dialoga en el estilo tradicional.<br />

Iken ki tsa va ge ta ke ko ki ve ro ve ro ve ro, kan tan kicha<br />

inia ma ta na ke tyo iri ren ti go ta sa no tan ki tsi ri ra<br />

ni gan ki yo ge mi san ta na ke ri. Mi tío estaba dialogando<br />

ve ro ve ro ve ro, pero de repente su hermano que es<br />

un experto (en este estilo de habla) comenzó a hablar<br />

hasta que lo hizo callar.<br />

V. o1- Apén. 1; ke mi san ta gan tsi, ken ki tsa ta gan tsi1 .<br />

gem pí tan tsi {igém pi ta} inan.pos. oído, oreja.<br />

|| {ogém pi ta} 1. asa (p.ej. de una taza, un posillo);<br />

la par te de una olla donde se coloca el asa. Oka ri<br />

oka ta sa ma me ri ogem pi ta. Esta taza no tiene asa.<br />

2. la forma de ciertos tipos de hongos (p.ej. kae vi,<br />

chogempita).<br />

• La forma -gempita/-kempita aparece en temas<br />

compuestos y como clasificador de orejas, oídos y<br />

cosas parecidas (p.ej. osagempitataka no shin to mi<br />

hija tiene un fuerte dolor de oído; kae vi mechokempitakya<br />

callampa kae vi to da vía tierna). La forma dim.<br />

-gempitya/-kempitya aparece en temas compuestos<br />

y como clasificador de orejas pequeñas (p.ej. shaakempityaroroitavagetake<br />

igem pi ta otyo mia ni<br />

no tsi ti te las orejitas de las crías de mi perra son muy<br />

paraditas).<br />

V. kem pá na ro.<br />

gen cháin tsi {igén chai} inan.pos. cabeza chica o delgada;<br />

cabeza con el cabello recortado.<br />

V. gén cha tsi, oi, aka ken chái ni.<br />

gen chai ta gan tsi, ken chai ta gan tsi {igen chai ta ke,<br />

iken chai ta ke} vi. tener cabeza chica o delgada; estar<br />

con el cabello recortado. Oga ri ma ni ro on ti okenchai<br />

ta ke ogi to ku. Te ra on ka ño te ri ke ma ri ariogen<br />

tsi re ri ka tyo ka ra. El venado tiene una cabeza<br />

chica. No es como el tapir que es cabezón.<br />

V. oi.<br />

gén cha tsi {igen cha} inan.pos. cuerpo flaco, demacrado<br />

y débil.<br />

V. va tai gen cha ta gan tsi.<br />

gen tsí ren tsi {igén tsi re} inan.pos. abultamiento, la<br />

forma abultada de la cabeza de un animal o de una<br />

per so na (p.ej. la cabeza y cuello del tapir).<br />

|| {ogén tsi re} nudo grande<br />

o abultamiento en el<br />

tronco de un árbol; el<br />

trozo que se queda después<br />

de cortar una rama.<br />

No tson ka ta ke ro no gapi<br />

ni ta ke ro ra no tsi ma,<br />

on ti va ni oma ra ne ti-<br />

igentsire ke ma ri<br />

man ki tsi ri ra ogen tsi re.<br />

No no shi shi na ve ta ka ro<br />

on te na va ge te tyo ka ra. Terminé de acarrear toda mi<br />

leña, sólo falta una más grande que tiene un nudo y<br />

abultamiento. Traté de levantarla varias veces pero<br />

pesaba demasiado.<br />

gen tsi re ta gan tsi {igen tsi re ta ke} vi. ser cabezón,<br />

tener la cabeza muy abultada (p.ej. el tapir); ser<br />

abultado/a o tener un abultamiento en alguna parte;<br />

sobrepasar el tamaño normal. Ovoi ta ke no tsi ti te<br />

ma va ni ina ke, kan tan ki cha pa ni ro on ti igen tsire<br />

ta ke ka ño ma ta ka ke ma ri, te sa no in tso mi ta sano<br />

te, ga ro ro ka ri iki mo ti. Mi perra parió y dio tres<br />

crías pero una de ellas tiene la cabecita abultada<br />

como la de un tapir y no está tomando bien su leche;<br />

a lo me jor no va a crecer.<br />

ge ré ton tsi {igé re to} inan.pos. rodilla; articulacíon del<br />

muslo con la pierna (de las aves).<br />

|| {ogé re to} nudo (p.ej. de bambú, caña, tallo de maíz).<br />

geríkava V. ka va ko.<br />

gerókava V. ka va ko.<br />

giaa ta gan tsi {yo giaa ta ke ri} vt. remojar, meter en el<br />

agua. Yo ga ri ma tson tso ri ya ga pai ro ra oaa ku isapo<br />

ka ke ro ana ne ki yo giaa ta ke ro ma ga ni ro, maa ni<br />

yo go ran ka ke ro ogi to ku oka ra ta ke ro otsa no ku,<br />

im po iko na ta ke ro in ka ma ke ra otsei ki. (Cuentan<br />

que) cuando el jaguar llegó al río, le quitó la cushma<br />

a la niña a la que metió en el agua quedando sólo su<br />

cabeza afuera, luego puso barbasco en el agua pa ra<br />

que mueran sus lombrices.<br />

V. gia ga gan tsi, óa ni.<br />

gia ga gan tsi {yo gia ga ke ri} vt. hacer entrar, meter o<br />

poner en (p.ej. algo en la casa, el hilo en un telar).<br />

Gia gae ri ata va ivan ko ku. Mete las gallinas en el<br />

gallinero (lit. en su casa). Gia ga nae ro shi ta tsi tsompo<br />

gi ga ni ri oko shi ta ga ni. Pon las esteras dentro de<br />

la casa pa ra que no se las roben. Oga ri no vi sa ro te<br />

te kyaen ka ogo tu ma te om pai ke ra manchakintsi;<br />

opai ka ve ta ka on ti ogia ga gi se ta ke ro pa ri ko ti.<br />

Mi nieta to da vía no sabe preparar el telar pa ra una<br />

cushma; tra ta de hacerlo (lit. prepara en vano), pero<br />

mete el hilo en otra par te de una ma ne ra totalmente<br />

mal hecha.<br />

V. o 1 - Apén. 1; -ag 4.8.1.6; kia gan tsi 1 .<br />

gia gan tsi {yo gia ke ri} vt. esperar a alguien. Ga ra<br />

no po ki. No giae mpi ta aka. No voy a ir. Te voy a<br />

esperar aquí no más.<br />

• Cuando aparece con -av contr., in di ca que el sujeto<br />

está a la expectativa de la llegada de alguien. Pia te<br />

pii va ta na ke ra pogiavakena ka ton ko kya. Adelántate<br />

y es pé ra me un poco más allá, río arriba.<br />

▪ gie ná ta ta es pé ra me un mo men to.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!