"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

Aanvankelijk waren onderwijsgevenden zelfstandige ondernemers. In de
loop van de zestiende eeuw traden velen van hen in dienst van stadsbesturen
en van besturen van diaconale instellingen. Slechts enkelen gaven er de voor-
keur aan zelfstandig te blijven, zij het dat ze - als ze onderwijs wilden geven -
daarvoor toestemming nodig hadden van het lokale bestuur. Het oude patro-
naatsrecht van eerdergenoemde landeigenaren als het recht om onderwijsge-
venden de gelegenheid te geven hun onderwijsfunctie uit te oefenen (Post
1954, 40 e.v.), was overgegaan naar het bestuur van dorp of stad. Het plaat-
selijke bestuur wilde in tegenstelling tot de vroegere landeigenaren bij de
organisatie van het onderwijs betrokken blijven - er waren soms meerdere
scholen - en sloot met onderwijsgevenden een contract, waarin omschreven
werd wat het bestuur van het dorp en het stadsbestuur van de onderwijsge-
vende verwachtten. Ook het onderwijstoezicht veranderde. Het individuele
onderwijstoezicht van kerkelijke functionarissen - de eerste fase van de ont-
wikkeling van het schooltoezicht - werd commissoriaal schooltoezicht van
stadsbesturen: de tweede fase van bedoelde ontwikkeling. De onderwijsopzie-
ners werden schoolopzieners. In plaats van kerkelijke onderwijstoezichthouders
oefende het stadsbestuur zelf - als schooltoezichtcommissie - de inspectie op
het onderwijs uit.
Lang kon het stadsbestuur de toezichtwerkzaamheden niet bij zich hou-
den. In de loop van de tijd richtten de bestuurders van het dorp en de stadsbe-
stuurders afzonderlijke commissies van schooltoezicht op die in hun opdracht
het plaatselijke schoolsysteem moesten inspecteren. Het was de derde fase in
de ontwikkeling van het schooltoezicht. In dezelfde periode ontstonden er
naast de plaatselijke commissies van schooltoezicht diaconale commissies voor
toezicht op kerkelijke armenscholen. Zij inspecteerden het onderwijzende per-
soneel dat in opdracht van de kerkbesturen onderwijs gaf op instituten die
door deze besturen waren opgericht. Ook de onderwijsgevenden van deze
scholen dienden zich te houden aan de met de diaconie gemaakte contractuele
afspraken.
Al deze commissies moesten nagaan of de onderwijsgevenden zich hiel-
den aan de voorschriften die door stadsbesturen of diaconale besturen met
betrekking tot het onderwijs waren opgesteld. Ook ditmaal dienden de onder-
wijsgevenden de leerlingen voor te bereiden op kerkelijke betrokkenheid en op
- en dat was nieuw - maatschappelijke participatie. In verband met het laatste
10