"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

oet. Schoolopziener Callenfels berichtte in 1827 dat het open vuur in de
school van het Zeeuwse Sint-Anna geweldig rookte (Visser 1997, 11). Vandaar
dat voorgeschreven werd, dat in elk lokaal "de grootste zuiverheid in acht
genomen" diende te worden. "Een gestage herstelling van zuivere lucht" werd
van belang geacht. Als eis werd gesteld, dat een lokaal waarin onderwijs gege-
ven werd, "twee malen 's weeks gezuiverd, des zomers veelmalen met water
besprengd" (BOOa 1811, 185 e.v.) moest worden.
Het hierbedoelde model - de "moeder" van het Nederlandse schoolge-
bouw (Windt 1996, 70) - bleek bepalend te zijn voor de scholenbouw gedu-
rende de eerste helft van de negentiende eeuw, hetgeen nog eens bevestigd
werd door de schets van een schoolgebouw uit 1826. Beide modellen - die van
1811 en 1826 - waren identiek. In een begeleidend commentaar werd opge-
merkt, dat het schoolgebouw "op eene luchtige, eenigzins verhevene plaats"
gebouwd moest worden, "althans niet in eene laagte, noch in de nabijheid van
stilstaande wateren, mesthoopen of eenigerhande, ongezonde lucht opgeven-
de, plaatsen" (BOOa 1811, 2, 199 e.v.). Het schoollokaal diende langwerpig
te zijn met ramen in drie muren, te weten in de korte west- en oostkant en aan
de lange noordzijde. De schoolopziener Arntzenius schreef dat de aanwe-
zigheid van "eenen blinde muur onder alle opzigten wenschelijk en noodza-
kelijk" (ARSU 85) was. De zuidzijde van het lokaal was voor kasten en
schoolborden.
Het laat zich denken dat als er een schoolgebouw gebouwd of gerepa-
reerd was, er een feeststemming heerste bij de leden van het rijksschooltoe-
zicht. Met enthousiasme kon de Noord-Brabantse schoolopziener W. Oomen
in 1823 mededelen, dat het "oude bouwvallige schoolgebouw" te Gilze, "het
welk daarenboven veel te klein, van slecht licht voorzien en door de lage ver-
dieping zoo dampig was, dat de onderwijzer dikwerf genoodzaakt was, in de
vinnigste koude de deur en de vensters open te zetten", tot op de grond was
afgebroken, en inmiddels "in deszelfs plaats eene zeer doelmatige en smaakvol
gebouwde school opgerigt" (BOOb 1823, 61 e.v.) was. Zaandijk was, blijkens
een mededeling in de "Bijdragen ter bevordering van het Onderwijs en de
Opvoeding" van 1816 tevreden met het "ruime en luchtige schoolvertrek" dat
"door de krachtige medewerking van de Heer Burgemeester, eene geheel
nieuwe inrigting verkregen" had. Tevens werd medegedeeld dat in de school
waar de onderwijsgevende klassikaal onderwijs gaf, in "plaats der oude schrijf-
213