"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

slag van de godsdienstig-zedelijke vorming van leerlingen in het gedrag en de
handelingen van de onderwijsgevenden veronderstelde, zoals in die dagen aan
aanstaande onderwijzers geleerd werd, en niet in hun uiteenzettingen.
Schoolopziener Hemkes onderwees in zijn "Handleiding voor kweekelingen,
aankomende en jeugdige onderwijzers en onderwijzeressen" dat het voorbeeld
van de onderwijzer veel invloed op de deugdzame vorming van leerlingen had.
De onderwijsgevende diende "een braaf man" te zijn met een "echt godsdien-
stige denkwijze", waarvan de "daden" geleid werden door "regtschapenheid
en deugd". Alle "vakken van onderwijs zal hij dienstbaar" maken aan de vor-
ming tot christelijke en maatschappelijke deugden, "dewijl zijne gemoedsstem-
ming daarvoor waarborg levert" (Hemkes 1862, 210). De onderwijzer was
identificatiefiguur, geen verkondiger van een christelijke levensbeschouwing.
Het was overigens slechts een kleine, maar politiek belangrijke groep die
een dogmatische benadering van het onderwijs voorstond en zich bezighield
met het karakter van de openbare school. In 1848 hadden de confessionele
groeperingen hun vrijheid van onderwijs verkregen. Zonder toestemming te
vragen aan gemeentelijke of provinciale besturen konden ze scholen - bijzon-
dere scholen - oprichten. Voor het laatstgenoemde jaar was het onmogelijk
zonder toestemming van het gemeentebestuur - zonder "autorisatie" (Hoorn
1907, 305) - confessionele scholen op te richten. Vooralsnog bleef de vrijheid
van onderwijs van 1848 echter vrijwel zonder betekenis. In 1860 ging nog
slechts 8% van de leerlingen naar een bijzondere confessionele school (tabel
4.4). De afdeling onderwijs van het ministerie van binnenlandse zaken kon dan
ook haar minister schrijven, dat, "naar het schijnt", "de volksschool niet zoo
godsdienstloos wordt beschouwd door het groote publiek als de H. Groen c.s.
het willen doen voorkomen" (ARCT 356). De Nederlandse bevolking had
genoeg aan een algemeen-christelijke openbare school. De confessionele
onderwijsinstituten waren "niet", aldus de Noord-Hollandse inspecteur A.
Beeloo in zijn jaarverslag over 1864, "in den geest van het grooter deel des
volks" (ABiZd 524, 17).
Ondanks de onverschilligheid van het Nederlandse volk zetten de voor-
standers van de confessionele school hun strijd tegen het karakter van de open-
bare school voort. Dit onderwijsinstituut moest, naar hun opvatting, vervangen
worden door een dogmatisch-christelijke school. Er was vooral verzet tegen een
openbare school waar gebeden werd, bijbelverhalen werden verteld en psalmen
264