"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

Hoewel schoolbezoek alleszins gewenst was en van tijd tot tijd ook werd
uitgeoefend, bestaat de indruk dat het schooltoezicht op het platteland alleen
plaatsvond bij kerkelijke visitaties, ditmaal van gereformeerde visitatiecommis-
sies. Met vragen die deden herinnneren aan vroeger dagen, als: "zijn er paap-
se scholen?", "houdt de onderwijsgevende het hele jaar door school?", "leert
hij de kinderen niet alleen lezen en schrijven, maar onderwijst hij ze ook in de
godzaligheid en de catechismus?", "is hij stichtelijk van leven en vreedzaam?",
"heeft hij de formulieren van enigheid ondertekend?" en "staat hij de kerke-
raad gewillig ten dienst?" (Booy 1977a, 114) werd langs schriftelijke weg
gepoogd inzicht te verwerven in de kwaliteit van het onderwijs (Boekholt
1978, 21). Het bleek teleurstellend. De boerenbevolking nam met een geringe
ontwikkeling genoegen. Veelal werd volstaan met lezen en schrijven. In 1752
werd verondersteld dat de kinderen zo lang naar school gingen tot zij "orden-
telijk kunnen lezen in Godts woord en bekwamelijk hun naam schrijven" (Booy
1977a, 37).
Uiteraard hadden de schoolopzieners aandacht, zowel die van de stad als
van het platteland, voor de schoolboekjes die gebruikt werden. Het behoorde
tot hun taak, want deze boekjes droegen in belangrijke mate bij aan de kwali-
teit van het onderwijsleerproces. De leesboekjes en de leerboekjes hadden aan-
vankelijk een godsdienstige strekking. Een door de Staten-Generaal in 1655
opgesteld Schoolreglement had weliswaar, evenals de Hollandse Schoolordre
van 1625, geen landelijke uitwerking, maar beide konden echter beschouwd
worden als een samenvattende tekst van eerder ingevoerde gewestelijke en
stedelijke reglementen. Gesteld werd dat het lager onderwijs de leerlingen
moest inleiden in de "christelycke gereformeerde religie". Het ging om "de
vrese des Heeren ende alle sedigheyt ende gehoorsaemheyt". De realisering
van deze pedagogische richtlijn geschiedde met behulp van schoolboekjes
waarvan de inhoud overeen moest komen met de gereformeerde leer "gelijck
in de Geunieerde Provintien ghebruyckelijck" (Roosenboom 1997, 45 e.v.) was.
Wat betreft de techniek van het lezen, werd begonnen met het spellen van
afzonderlijke letters in lettergrepen en woordjes. Daarna volgde het begrijpend
lezen in wat omvang betreft kleine en grote ABC-boekjes, die onder meer bij-
belse informatie en gegevens uit de geloofsleer verstrekten (Stellingwerf 1979,
47 e.v.):
88