"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

omstreeks 1850 1.033 leerlingen die onderwijs kregen van - nog afgezien van
een onbekend aantal kwekelingen, dat bij het onderwijs behulpzaam was -
zeven onderwijzers. Een dergelijke omvang was een uitzondering, al werd in die
dagen bij het lo gesproken van scholen van om en nabij driehonderd tot vier-
honderd kinderen met drie of vier onderwijzers en enkele kwekelingen. De
onderwijzer kon niet meer alleen - al dan niet met assistentie van een kwekeling
- voor zijn leerlingen staan. Hij had hulponderwijzers nodig die ieder een aantal
leerlingen onderwijs gaven. Bij zeven leden van het onderwijzende personeel -
zoals de onderwijzer van de Haagse school en zijn zes hulponderwijzers -
bedroeg het gemiddelde leerlingenaantal per klas vijfenvijftig (Jonge 1976,
276). Dat was een in die dagen geaccepteerd aantal. Op andere scholen kon-
den zestig tot zeventig leerlingen per onderwijzer worden geteld. Wat niet meer
gewenst werd, was de verzameling van al die kinderen in het ene enkele lokaal
van de school. Er moesten afzonderlijke onderwijsruimten komen. In 1872
stond evenwel Ligthart als kwekeling in Amsterdam met vijf onderwijzers en
twee andere kwekelingen nog in "een grote rechthoekige ruimte - "ze had de
lengte van een flinke dwarsstraat" - waarin acht klassen elk van dertig a veer-
tig kinderen tezamen waren ondergebracht" (Jong 1996, 20).
Tegen het einde van de negentiende eeuw was het klassikale stelsel, zoals
Bouman zich dat voorstelde, ingevoerd. De onderwijzers vormden met hun
leerlingen een sociaal-homogene eenheid - ze waren een klas - en een cogni-
tief-homogene eenheid - ze volgden alien hetzelfde onderwijsprogramma -
terwiji ze bovendien - als normatief-homogene eenheid - ingeleid werden in
"geregtschapenheid en deugd" (Hemkes 1862, 210) van de zich christelijk
noemende Nederlandse samenleving (Peschar 1997, 56 e.v.). Slechts met
betrekking tot het perspectief van waarden en normen onderscheidden zich de
onderwijsinstituten, te weten als algemeen-christelijke openbare scholen en
confessioneel-bijzondere scholen.
4.9.2 Bouwvoorschriften
Uit de memorie van toelichting bij de wet op het lager onderwijs van
1857 kon worden afgeleid dat het klassikale stelsel gevolgen had voor de con-
structie en de indeling van het schoolgebouw. Herhaald werd dat er geen
onderwijs gegeven mocht worden in lokalen die nadelig geacht werden voor
de gezondheid van leerlingen. Er mocht niet voorbijgegaan worden aan "de
380