"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

3.6 De Nederlandse taal als identiteit
Naast het algemeen Christendom als factor van de Nederlandse identiteit
diende, naar de opvatting van de landelijke overheid, ook de taal en het
gebruik ervan een rol te spelen bij de natievorming. Nederlanders moesten
dezelfde taal spreken en schrijven. Het streven van de landelijke overheid was
er vanaf het begin van de negentiende eeuw op gericht een algemene taal met
een gezamenlijk taalgebruik als samenbindende factor te introduceren. Regio-
naal taalgebruik in de vorm van dialecten diende te worden tegengegaan. De
zogenoemde "platte taalen" (VBM, 35) konden niet langer geaccepteerd wor-
den. Ook groepstalen, zoals onder joden gebruikelijk was, konden niet toege-
staan worden. "Zonder eene algemeene en naar regels geleerde kennis van de
Moedertaal des Lands" (VBM, 35)r zou, naar het inzicht van een prominent lid
van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen - H.W. van der Ploeg (Groot
1984, 236 e.v.) - onderlinge verstaanbaarheid niet mogelijk zijn.
Aan de introductie van de standaardtaal hebben schoolopzieners bij-
gedragen. Bij hun schoolbezoeken besteedden zij aandacht aan een goede uit-
spraak van de Nederlandse taal. Het gebruik van met name de Friese taal werd
afgewezen. Geadviseerd werd in "de scholen het vriesch boersch niet te gedo-
gen". Om "zich in alle betrekkingen te kunnen redden" moesten mensen over
een taal beschikken, merkte schoolopziener M. Siegenbeek op, die door alien
gesproken werd en dat is "de nederduitsche taal", "de Hollandsche taal"
(Smeding 1987, 406). In Groningen slaagden de leerlingen er bij het leren
lezen niet in, zo meldde inspecteur Wijnbeek in een onderwijsverslag uit 1836,
"de Hollandsche uitspraak" na te bootsen. Vrijwel "overal hoorde ik", zo
noteerde hij in zijn onderwijsverslag, "het woord 'natuurlijk' zoo uitspreken,
dat de meeste nadruk gehoord werd op de derde lettergreep 'lijk' en de 'ij'
daarvan klonk als 'aai" r (Reinsma 1965, 122). Ondanks regionale en zelfs
plaatselijke dialecten gebruikten de inwoners van Nederland op den duur de
algemeen geldig verklaarde spraak als communicatiemiddel. De Drentse
schoolopziener Nassau noteerde in zijn verslag over een bezoek aan een school
in Anloo in 1850, dat door de onderwijsgevende "op d'uitspraak gelet" (ARSD
4) werd. Ook groepstalen werden geleidelijk aan vervangen door een taal
waardoor Nederlanders zich als Nederlandssprekenden kenmerkten. Het Jiddisj
van de Asjkenazische joden werd een barbaarse taal genoemd, die als onbe-
schaafd werd afgedaan (Dodde 1996a, 67). In 1809 werd door de landelijke
148