"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

verzelfstandigde commissies voor schooltoezicht om - soms wel eens per
maand - hun onderwijs te laten controleren. Terecht heeft de onderwijscommis-
sie uit de Eerste Kamer der Staten-Generaal in haar rapport van 1800 opge-
merkt dat schoolbezoek een van de "inrichtingen" was, die haar "als zeer nut-
tig" (Hoorn 1907, 80) voorkwam. Ook de Drentse commissie van onderwijs
was in 1837 die mening toegedaan. In haar jaarlijkse onderwijsoverzicht over
1836 schreef de commissie: "Is de werkkring van eenen schoolopziener vooral
daarom zoo belangrijk, omdat hij het goede, hetwelk hij niet in boeken gelezen
of uit eene ideale wereld opgevangen, maar werkelijk in eene school van zijn
district in beoefening heeft leeren kennen" (ARSGnb 30).
In de periode van 1801 tot 1857 zagen de schoolopzieners schoolbezoek
als hun voornaamste opdracht. Ze bezochten openbare scholen en bijzondere
scholen van de tweede klasse. ledere schoolopziener had ongeveer vieren-
dertig onderwijsinstituten te bezoeken met ongeveer honderdvijftien leerlingen
per school. Over bijzondere scholen van de eerste klasse zou de districts-
schoolopziener gemformeerd worden door het bestuur van deze onderwijsin-
stituten. Hierbij ging het om ongeveer twee scholen per schoolopziener. Een
uitzondering vormde het joodse onderwijs waarvan slechts het zogenoemde
maatschappelijke onderwijs door de reguliere schoolopzieners gemspecteerd
werd. Het andere deel van het joodse onderwijs werd, zoals eerder werd opge-
merkt, overgelaten aan de rabbijn-schoolopziener. Tegenover het per school-
opziener beperkte toezicht op lagere scholen, Franse onderwijsinstituten voor
voortgezet lager onderwijs en joodse scholen voor maatschappelijk-gods-
dienstig onderwijs stond het - wat aantal onderwijsinstituten betreft -
omvangrijkere schooltoezicht van de Latijnse scholen. Deze onderwijsinstituten
- het waren er ruim 60 - moesten het doen met een inspecteur-schoolopziener.
De verschillen tussen beide soorten schoolopziener lagen niet alleen in het
aantal scholen dat iedere schoolopziener diende te bezoeken, maar vooral in
het aantal leerlingen. De Latijnse scholen hadden gemiddeld per school slechts
twintig tot vijfentwintig leerlingen.
De veelheid van activiteiten van schooltoezicht had de Friese school-
opziener B. van Weemen er in 1802 toe gebracht een overzicht van observatie-
categorieen - "pointen van onderzoek" - voor het bezoek aan scholen voor
lager onderwijs en voortgezet lager onderwijs op te stellen. Voor het bezoek
van Latijnse scholen kon een dergelijk overzicht niet worden aangetroffen.
Waarschijnlijk werden echter de observatiecategorieen ook voor de visitaties
150