"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

4.5.2 De ideologische determinant
De schoolstrijd werd gevoerd onder de geestelijke en politieke elite van
de Nederlandse samenleving. Er werd in de jaren zestig van de negentiende
eeuw door confessionelen zelfs geklaagd over "onverschilligheid en despond-
ency" van de bevolking, over "apathie, decouragement, onbekendheid met
the state of the question" (Langedijk 1953, 127). Niet alleen het merendeel
van het Nederlandse volk achtte zich niet betrokken bij de strijd om de karak-
teristieken van de school, sommige confessionelen wilden niets van een bijzon-
dere school weten (Vugt 1981, 21) en kozen voor het openbare onderwijsinsti-
tuut. De rooms-katholieke inspecteur voor Noord-Brabant Verheijen kon
weinig begrip opbrengen voor de verdedigers van de confessionele school. In
zijn jaarverslag over 1864 stelde hij met tevredenheid vast, dat de onderwijzers
van de openbare scholen zich niet begeven "op het gebied der leerstellige
begrippen van de onderscheidene kerkgenootschappen, waarvoor trouwens
weinig gevaar bestaat, omdat men de schooljeugd voor die begrippen minder
vatbaar kan achten" (ABiZd 520, 56). De behoefte kinderen het godsdienstige
gedachtegoed over te dragen, vond bij hem weinig weerklank. Waarschijnlijk
zou ook hij zijn verbazing hebben uitgesproken over de schriftelijk vastgelegde
mededeling van "de schoolopziener van het 1e district" van de onder-
wijsinspectie Groningen, H.J. Trip, die in 1859 zijn inspecteur Blaupot ten Gate
berichtte, dat hij bij een bezoek aan een school een meester zijn leerlingen
hoorde vragen "of de kinderen niet verheugd waren, dat zij die nacht waren
gespaard gebleven. Natuurlijk ja", schreef schoolopziener Trip zonder com-
mentaar. Vervolgens voegde de onderwijsgevende zijn leerlingen toe, "dat er
zeker anderen waren overleden, waaronder ook slechte kinderen. Die waren
nu op eene zekere plaats, ja, waar? In de hel, meester" (ABiZd 359, 62). Zou
inspecteur Verheijen geweten hebben van de inzichten uit de achttiende eeuw
over de invloed - of juist het gebrek ervan - van de geloofskennis op de ont-
wikkeling van een waardensysteem en normenstelsel bij leerlingen?
Waarschijnlijk meende ook hij dat de school slechts intellectuele kennis kon
bijbrengen en geen geloofskennis. Inspecteur Verheijen merkte in zijn
onderwijsverslag over 1864 op, dat het onderwijzende personeel er op gericht
was "om 't onderwijs een doelmatiger rigting te geven, het te doen strekken
tot ontwikkeling en vorming van het verstand" (ABiZd 520, 2). Het laat zich
denken dat de inspecteur voor het lager onderwijs in Noord-Brabant de grond-
263