"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

3.7.4.5 Het rangenstelsel
Voor sommige onderwijzers waren de onderwijzersgezelschappen
mogelijkheden zich voor te bereiden op de examens voor een onder-
wijsbevoegdheid. Ze fungeerden als incidentele hulp bij een vorm van autodi-
daxie (Frijhoff 1983, 6 e.v.). Kwekelingen, ondermeesters en meesters moesten,
wilden ze een onderwijsbevoegdheid of een hogere vakkwalificatie verwerven,
examen doen bij leden van het rijksschooltoezicht. De schoolopzieners contro-
leerden, evalueerden en waardeerden de semi-zelfstudie van onderwijsgeven-
den. Sommige onderwijzersgezelschappen - in het bijzonder het onderwij-
zersgezelschap "Oefening en volmaking" in het district van schoolopziener
Adrian! (Wolthuis 1982, 288) - splitsten zich op in drie afdelingen, te weten een
afdeling voor kwekelingen, voor ondermeesters en voor meesters. Eenmaal per
jaar kwam het gezelschap gezamenlijk bijeen. De overige bijeenkomsten waren
voor een van de drie afdelingen. De vergaderingen van de meesters waren
gericht op handhaving en continuering van de vakbekwaamheid. De afdelingen
voor de kwekelingen en de ondermeesters bereidden hun leden voor op een
examen voor een onderwijsbevoegdheid. In dit verband merkte de Groningse
provinciale commissie van onderwijs op, dat haar belangrijkste taak was "het
afnemen van examens ter verkrijging van eenigen rang als schoolonderwijzer"
(ARSGnb 30). Zij kwam tot deze uitspraak omdat de onderwijscommissie in al
haar bijeenkomsten optrad als examencommissie.
Voor de examenkandidaten waren er sedert 1806 vier rangen beschik-
baar, elk met een eigen diploma (Dodde 1968, 110 e.v.). De vierde rang die
tevens de laagste was, kon bij de schoolopziener van het district worden afge-
legd. Hij onderzocht dan de bekwaamheid van de kandidaat in de drie funda-
mentele instrumenteel-culturele vaardigheden van lezen, schrijven en rekenen.
Op de eerstvolgende commissievergadering legde de schoolopziener de resul-
taten van het examen aan zijn collega's voor. Verwacht kon worden dat de
commissie met de verstrekking van een diploma zou instemmen. De Friese
schoolopziener H. Nieubuur Ferf noteerde op 8 juli 1816 naar aanleiding van
een goed verlopen examen van een zestienjarige kandidaat: "Zijn lezen, schrij-
ven en rekenen voldeed mij zoo wel, dat ik niet twijfel, of de commissie zal
hem dezen rang met voile ruimte toewijzen, het welk ook den 11 dito na
onderzoek der stukken door de commissie van onderwijs in haare vergadering
geschied is" (ARSF 64, 138). De kandidaten voor de hogere rangen moesten
examen afleggen bij de voltallige provinciale commissie van onderwijs. Dat
187