"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

gezagsdragers van gemeenten. De aanvankelijk slechte betrekking met de pro-
vincies (Giezen 1937, 101 e.v.) was van bestuurlijk-formele aard en werd door
de landelijke overheid na enkele jaren opgelost. Het provinciale bestuur werd
zelfs de mogelijkheid geboden op enigerlei wijze, te weten door middel van
het voorzitterschap, te participeren in de werkzaamheden van deze provinciale
onderwijscommissie, een mogelijkheid waarvan overigens niet of nauwelijks
gebruik gemaakt werd. De relatie met de gemeenten had betrekking op de
bouw van scholen en daartoe waren de plaatselijke besturen niet in staat of
bereid. "Pogingen", zo noteerde schoolopziener Wertz in 1802, "aangewend
tot verkrijging van verbeteringen in gebrekkige schoolvertrekken, zijn niet ten
voile geslaagd" (ARSNh 15). De gemeentebesturen bleken in vele gevallen
niet bereid gelden te spenderen aan scholenbouw. De provinciale onder-
wijscommissie van Noord-Holland sprak in haar onderwijsverslag van 1802
zelfs over "nalatigheid der municipaliteiten". Naar haar mening was "het
noodig" "dat de municipaliteiten, van hooger hand, nadruklijk worden aange-
maand en opgewekt tot eene getrouwe medewerking, zonder welke men geen
behoorlijke verbetering kan verwagten" (ARSNh 29). Schoolopziener Adrian!
klaagde in 1804 in dit verband over "zwakke, trage of heerschzugtige
gemeentebesturen" (ARSF 10a). Het belemmerde niet alleen de herbouw van
scholen en de eventuele herinrichting ervan, ook de verandering en verbete-
ring van het onderwijs werd door gemeentebesturen belemmerd.
De relatie met de landelijke overheid was er een van distantie. Slechts op
vijf jaarlijkse bijeenkomsten aan het begin van de negentiende eeuw was er
een ontmoeting geweest met de agent van nationale opvoeding. Toen kreeg
de dienstbaarheid van het rijksschooltoezicht gestalte. Voor het overige had-
den de schoolopzieners schriftelijk contact met de landelijke overheid en dan
nog slechts langs de weg van correspondentie van het departementaal school-
bestuur - de provinciale commissie van onderwijs - met de inspecteur van het
lager en voortgezet lager onderwijs. De schoolopzieners controleerden en eva-
lueerden de uitvoering van de voorschriften door de onderwijsgevenden. Uit
schriftelijke mededelingen wisten ze wat de landelijke overheid met de school
voor had. De uitverkiezing tot schoolopziener behoefde de goedkeuring van
de landelijke overheid. De kandidaten werden in genoemde functie aangesteld
waarbij nagegaan werd in hoeverre zij soortgelijke denkbeelden over de veran-
dering en verbetering van het onderwijs hadden als de landelijke overheid.
228