"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

dat het "groot aantal nieuwe schoollokalen, schoolmeubelen, enz.", dat hij op
het platteland van Gelderland aantrof, "getuigen van den ijver des schoolop-
zieners" (Reinsma 1965, 171). Schoolopziener Donker Curtius verdiende het
compliment. Het waren evenwel weinig voorkomende momenten, voor betere
schoolgebouwen moest gewacht worden op door artsen in de tweede helft
van de negentiende eeuw geformuleerde eisen. Het rijksschooltoezicht had
nauwelijks invloed op de onderwijspolitiek en onderwijsbeleid van de gemeen-
tebesturen met betrekking tot de schoolgebouwen en de onderwijslokalen.
Uit "Rapport et tableaux relatifs aux ecoles inferieures des departemens
hollandais" (ABiZ 1811, 999) viel af te leiden dat in 1811 van de 2464 scholen
voor lager onderwijs ongeveer 10% om welke reden dan ook in aanmerking
kwam voor vervanging. Hoewel er sprake was van bouwactiviteiten gedurende
de eerste helft van de negentiende eeuw, was de achterstand na bijna ruim
drie decennia niet ingehaald. In 1847 waren er van de 2752 schoolgebouwen
voor openbaar onderwijs er 252 slecht aan toe (Smeding 1986, 204). Ook
toen zou bijna 10% van de schoolgebouwen - de bijzondere scholen van de
eerste en tweede klasse zijn buiten beschouwing gelaten - afgebroken moeten
worden. De materiele achterstand in de scholenbouw - en daarmee van de
onderwijsruimten - was gebleven.
Opmerkelijk was dat onderwijsgevenden zich nauwelijks uitspraken over
de slechte kwaliteit van hun scholen. Vooral onderwijzers die werkzaam waren
bij het lager onderwijs zwegen. Ze waren niet anders gewend dan onderwijs te
geven in ruimten die daarvoor niet altijd geschikt waren. Zij lieten het aan
schoolopzieners over bij de afdeling Onderwijs van het departement van
binnenlandse zaken te klagen over "ondoelmatige schoolvertrekken" (ARSU
130). Deze zou de gemeentebesturen dan moeten attenderen op hun verplich-
tingen. In 1833 berichtte inspecteur Wijnbeek in zijn rapporten aan het minis-
terie over "de lokalen der gemeentescholen", zoals die gelegen waren in
Twente, waarvan "meer dan de helft in een ellendigen toestand was". In het
dorp Lonneker, op "een uur afstands van Oldenzaal", bevond "zich", naar een
mededeling van inspecteur Wijnbeek, "een meester" "in een zeer slecht en
eng schoollokaal, of beter gezegd, in een hok, zamengesteld uit eenig latwerk,
met klei aangevuld, door welker scheuren regen en wind den vrijen doortogt
hebben" met "zijne, in den winter meer dan 120 kinderen" (Reinsma 1965,
163). Een school in het Brabantse Asten werd door inspecteur Wijnbeek als
210