"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

wijs van 1876 "het doodvonnis" werd "uitgesproken over verscheidene inrich-
tingen, die tot heden leerlingen voor hooger onderwijs voorbereidden" (ABiZf
424). Eenmansscholen met de rector als enige decent konden zich niet meer
handhaven. Er moest naast de klassieke vakken tevens onderwijs in moderne
talen gegeven worden en mathematisch-natuurwetenschappelijke onderdelen.
Daartoe was een enkele leraar niet in staat. De kleine Latijnse school moest ver-
vangen worden door een omvangrijker gymnasium.
Het gymnasium bestond aanvankelijk uit twee vormen van onderwijs, te
weten een zesjarig gymnasium dat garant stond voor een klassieke voorbe-
reiding op een academische opleiding, en een vierjarig progymnasium dat een
beperkt klassieke opleiding kende. Het progymnasium gaf toelating tot de
laatste klassen van het gymnasium. Deze vorm van gymnasiaal onderwijs was,
hoewel voor kleine gemeenten onmisbaar geacht, van geringe betekenis. Het
was eindonderwijs, dat geen toelating kende tot academisch onderwijs. Als het
enigszins - financieel - mogelijk was, werd een progymnasium door het
gemeentebestuur omgezet in een gymnasium, zoals het in 1881 voor de eerste
maal het geval was met het progymnasium te Amersfoort (ABiZf 427). Andere
steden deden hetzelfde. In 1895 kende het Nederlandse schoolsysteem slechts
zesjarige gymnasia (OV 1880 e.v./tabel 4.11). De vierjarige progymnasia waren
tegen het einde van de negentiende eeuw alle omgezet in zesjarige gymnasia. Aan
het begin van de twintigste eeuw kwamen de progymnasia bij rooms-katholieke
stichtingen evenwel weer terug. Ze bereidden voor op de priesteropleiding.
Bij het onderwijsdoel van de gymnasia ging het niet alleen om kennis van de
grammatica van Latijn en Grieks en de beheersing en het gebruik ervan in vertalin-
gen, maar tevens - en bovenal - om algemene vorming op basis van klassiek onder-
wijs. Inspecteur CJ. Eggink merkte in 1898 daarover op, dat een "klassieke oplei-
ding" "nog iets anders betekent dan kennis der oude talen". Hij zocht naar een
rechtvaardiging voor het elitaire karakter van deze vorm van hoger onderwijs en
vond die in de uitspraak dat een klassieke opleiding betekende "zich door middel
van die talen eenigszins inwerken en indenken in het geestesleven van twee der
hoogst begaafde en hoogst ontwikkelde cultuurvolken, wier beschaving van beslis-
sende invloed is geweest op de ontwikkeling der onze". Door de klassieke opleiding
werd, naar het inzicht van inspecteur Eggink, "den historischen zin" ontwikkeld,
"een onmisbaar vereischte en voor den toekomstigen man van wetenschap en voor
den toekomstigen staatsman en in J t algemeen voor den hoog ontwikkelde" (ABiZf
332