"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

verandering. De tradities van de zestiende eeuw werden ook nog gedurende de
negentiende en twintigste eeuw - rond 1860 waren er 232 weeshuizen (Hallema
1964, 372) - gekoesterd (Hallema 1929, 124 e.v.). De regenten stonden, evenals
de landelijke overheid, een religieus-zedelijke opvoeding voor die de aan hen
toevertrouwde kinderen diende te vormen tot beschaafde inwoners van
Nederland. De moeder en vader van het weeshuis - in de twintigste eeuw direc-
trice en directeur genaamd - moesten onder toezicht van de regenten de kinde-
ren brengen tot beleefd gedrag (Hogenstijn 1994, 113). Een aan de weeshuizen
verbonden onderwijzer gaf, als vanouds (Woldendorp 1933, 67), onderwijs in
kennis en vaardigheden. Een voortgezette opleiding die veelal gegeven werd bui-
ten de weeshuizen, bestond doorgaans uit een beroepsopleiding bij een
ambachtsman of uit een voorbereiding op werkzaamheden in de landbouw op
een boerderij. De jongens moesten worden voorbereid op het uitvoeren van,
zoals het in vroeger eeuwen geformuleerd werd, "eerlijke ambagten off kostwin-
ningen" (Moorman van Kappen 1981, 76). Meisjes kregen, als in vroeger dagen,
onderwijs in borduren, breien, verstellen en huishoudelijk werk. Ze dienden te
gelegener tijd goede vrouwen en moeders of dienstbodes te zijn. Een enkele leer-
ling die blijk gaf over bijzondere kwaliteiten te beschikken, mocht een vorm van
middelbaar onderwijs bezoeken. Op deze ontwikkelingen zagen de regenten in
hun hoedanigheid van schoolopzieners van het weeshuis toe. Ze wensten een
gepaste uitvoering van de door hen in reglementen opgestelde voorschriften.
In de loop van de negentiende eeuw kwam in het beleid met betrekking
tot de opname van weeskinderen verandering. De regenten namen zo min
mogelijk kinderen in de weeshuizen op. Ze probeerden daarentegen de wezen
die aan hun zorg waren toevertrouwd, in pleeggezinnen te plaatsen. Bovendien
was er sprake van een dalende behoefte. Betere levensomstandigheden en
hogere levensverwachtingen verminderde het aantal verweesde kinderen
(Dankers e.a. 1991, 42 e.v.). Verder werden er geen weeshuisonderwijzers meer
benoemd, zodat de weeshuiskinderen met de kinderen uit pleeggezinnen naar
instituten van het reguliere onderwijs gingen, onderwijsinstellingen die gecon-
troleerd werden door leden van het rijksschooltoezicht. De onderwijzers van de
lagere scholen rapporteerden de regenten over de prestaties van de weeshuis-
kinderen en de pleeggezinkinderen. In de loop van de tijd verloren de regenten
een deel van hun traditionele taak. Door vermindering van het aantal weeshui-
zen verviel een gedeelte van het hierbedoelde bijzonder schooltoezicht.
253