"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

lijkheidszin getuigen. Daarmee ontnam het rijksschooltoezicht zich echter een
mogelijkheid op de hoogte te zijn van de ontwikkeling van het Nederlandse
schoolsysteem in vrijwel alle delen van het land. Daartoe stonden de inspec-
teurs nog slechts de jaarverslagen van de landelijke overheid ter beschikking,
evenals de door de landelijke overheid uitgegeven "Bijdragen betrekkelijk den
staat en de verbetering van het schoolwezen in het Bataafsch Gemeenebest"
en zijn voortzetting.
De hierarchic van het rijksschooltoezicht met voor het lager onderwijs en
het voortgezet lager onderwijs een drietal lagen van het ministeriele opper-
schooltoezicht, het departementaal of provinciaal schooltoezicht van de pro-
vinciale commissies van onderwijs en het districtsschooltoezicht van de school-
opzieners was geen hecht gesloten netwerk. Aanwijzingen van de landelijke
overheid werden de schoolopzieners wel bekend gemaakt, maar de uitvoering
ervan vertoonde op districtsniveau hiaten. Er konden met name verschillen
opgemerkt worden in appreciate van de onderwijsvernieuwingen onder het
onderwijzende personeel. Sommigen "verklaarden zich tegen de nieuwere
inrigting" (ARSZh 5), zoals schoolopziener Goede in 1802 berichtte. Schoolop-
ziener Van Ossenberch signaleerde in hetzelfde jaar onderwijzers die "zoo veel
gemak" vonden "in den ouden slenter" "dat zij zich daarvan moeilijk laten
afleiden" (ARSZh 16). Het verzet onder de onderwijzers bleek hardnekkig, al
ging het slechts om een gering aantal. Zelfs in 1833 zouden er nog enkele
"onderwijzers" zijn, zo stelde schoolopziener Dozy, "welke uit onkunde, traag-
heid of opzettelijke weerbarstigheid, de schoolwet en verordeningen willekeu-
rig ontduiken" (ARSNh 86). Het zouden incidenten blijven. Het merendeel van
het onderwijzende personeel was bereid de vernieuwingen in te voeren.
Schoolopziener Van Eerde meldde in 1802 "dat vele schoolmeesters zeer gene-
gen zijn om de verbeteringen in den geest der schoolverordeningen te bewerk-
stelligen" (ARSF 3). De vernieuwing van het onderwijs verliep evenwel traag.
Het zou goed geweest zijn als de schoolopzieners vernomen hadden van de
ervaringen van collega's in andere provincies. Een meer gesloten netwerk van
rijksschooltoezicht zou de verandering en verbetering van het onderwijs ten
goede zijn gekomen. De landelijke overheid wilde een gecentraliseerd school-
systeem. De uitvoering werd onder meer door een gebrekkige infrastructuur
waardoor de schoolopzieners in hun bewegingen belemmerd werden, ver-
traagd. Het is er toch van gekomen. Tegen het midden van de negentiende
223