"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

overheid werden voorgestaan, van belang. Deze gewenste verandering en ver-
betering van de school waren in de achttiende eeuw door de Maatschappij tot
Nut van 't Algemeen geformuleerd en later - in 1796 - door de landelijke over-
heid overgenomen (Dodde 1971, 9 e.v.). De Maatschappij tot Nut van 't
Algemeen ging ervan uit dat kinderen voor pedagogische bemvloeding vatbaar
waren. Op school moest opgevoed en onderwezen worden (Dodde 1993a,
57). Het kon dan ook nauwelijks opvallend heten dat een groot aantal van de
rijksschooltoezichthouders tevens lid was van de Maatschappij tot Nut van 't
Algemeen, een organisatie die beschouwd werd als het innovatie-orgaan van
vernieuwing van het Nederlandse schoolsysteem, in het bijzonder van het
lager onderwijs (Dodde 1981 a, 80).
Door de schoolbezoeken die de schoolopzieners aflegden, werden ze
geleidelijk aan kenners van de praktijk van het onderwijs. Met een theoretische
doordenking van hun werkzaamheden hebben de rijksschooltoezichthouders
zich nauwelijks onledig gehouden (Dodde 1968, 168 e.v.). Slechts een enkele
schoolopziener had een mensvisie ontwikkeld en de consequenties ervan voor
het onderwijs doordacht. De Zuid-Hollandse schoolopziener J. de Kruijff stelde
in 1800 dat het individu, "ofschoon door zijnen weldadigen Schepper veror-
dend tot het pronkstuk der natuur, en de vorst of heer van al het geschapene,
dat hem omringt", deze grootheid bij de geboorte allerminst toonde. Het indi-
vidu was bij zijn komst op aarde "in den staat der diepste afhangelijkheid".
Andere levende wezens daarentegen waren "reeds dadelijk bij hunnen wor-
ding, schoon in mindere grootte, en met eene mindere mate van sterkte" in
staat "tot dat zelvde bedrijf, 't welk de groote bezigheid van hun gansche
bestaan moet uitmaken" (BSVa 1800, I, 99 e.v.). Ook de Zuid-Hollandse
schoolopziener W. Goede vergeleek in 1801 mens en dier (BSVa 1801, I, 65
e.v.). Hij kwam tot de uitspraak dat de mens een wezen was, dat voor vervol-
making vatbaar was. Het gedragspatroon van het dier lag vast, de kennis en
kunde van de mens nam meer en meer toe. Hoofdinspecteur Van den Ende -
hij was toen nog amanuensis op het agentschap van nationale opvoeding -
noteerde in zijn voor onderwijzers geschreven "Handboek voor de onderwij-
zers op de openbare lagere scholen binnen het Bataafsch Gemeenebest" dat
onderwijs geregeld, opzettelijk en in "de vatbaarste jaren der jeugd" (Ende z.j.,
4) aanhoudend onderricht was om van kinderen beschaafde individuen te
maken. De Drentse schoolopziener C. Pothoff hoopte in 1832 dat door "het
126